АЛРОСА экологтара Саха сирин дьикти айылҕатын харыстааһыҥҥа хайдах көмөлөһөллөрүй?

 Тулалыыр эйгэни харыстааһын уонна экологияҕа куттал суох буолуута АЛРОСА хампаанньа дьоһун суолталаах соруктарыттан биирдэстэринэн буолар. Хампаанньа экологияҕа бэлиитикэтэ тулалыыр эйгэни харыстааһын тэрээһиннэрин биир кэлим бырагырааматыгар киирэр уонна өрөспүүбүлүкэ Экологияҕа министиэристибэтин кытары бииргэ олоххо  киллэриллэр.

 Киэҥ  далааһыннаах улахан бырагыраама чэрчитинэн хампаанньа араас ис хоһоонноох уонна хайысхалаах бырайыактары олоххо киллэрэр. Ону сэргэ, кыыл-сүөл, көтөр-сүүрэр арааһын харыстыырга туһуламмыт тэрээһиннэри уонна аахсыйалары ыытар. АЛРОСА ураты харыстанар сирдэри, биирдиилээн оскуолалар аахсыйаларын өйүүртэн саҕалаан, айылҕаҕа дэҥҥэ көстөр, сүтэр кутталлаах көтөрдөрү харыстыырга, Саха сиригэр умайбыт, эмсэҕэлээбит ойуурдары чөлүгэр түһэриигэ тиийэ араас тэрээһини иилиир-саҕалыыр, сүрүннүүр уонна үбүлээн ыытар.

Кыыл таба харыстабылыгар бииргэ үлэлииллэр

 Бырагыраама биир сүрүн суолталаах бырайыагынан  хотугу кыыл табаны харыстааһын буолар. Бу үтүө саҕалааһыны хампаанньа 2016 сылтан Арассыыйа Наукатын  академиятын Сибиирдээҕи салаатын Криолитозона биологическай кыһалҕаларын институтун кытары бииргэ олоххо киллэрэр. Бырайыак наука эйгэтигэр улахан суолталаах. Ол иһигэр,  кыыл таба Өлүөнэ-Өлөөн өрүстэр тардыыларынан үөскүүр популяциятын харыстабыла киирэр. Ол курдук,  кыыл таба күһүн-саас айанныыр суола-ииһэ чинчиллэр, ол айаннаан истэхтэринэ ахсааннара ааҕыллар. Итини таһынан, АЛРОСА СӨ Экологияҕа министиэристибэтин иһинэн үлэлиир Биология ресурсаларын, ураты харыстанар сирдэр уонна айылҕа пааркаларын  дириэксийэлэрин кытары хампаанньа үлэлиир сирдэригэр кыыл табаны харыстыырга уонна көмүскүүргэ үлэлэһэр.

“Криолитозона биологическай кыһалҕаларын институтун кытары бииргэ үлэлэспиппит түмүгэр, 2021 сыллаахха биһиги Булуҥ улууһун сиригэр “АЛРОСА-Rangifer-Чекановского” диэн уопсайа 64 тыһыынчаттан тахса га иэннээх өрөспүүбүлүкэ таһымнаах саҥа ураты харыстанар сири тэрийбиппит. Ити үлэ киэҥ хабааннаахтык, этэргэ дылы, кэлимник ыытыллар. Ол курдук, биһиги кыыл табаны кыраҕытык кэтээн көрөрбүт таһынан, сокуону кэһэн туран бултааччылартан харыстыыбыт, сөмөлүөтүнэн-бөртөлүөтүнэн көтө сылдьан ахсаанын ааҕар учуот үлэтин ыытабыт, атын кыыл дьиэ табатын күрэтэн илдьэ баран хаалбатын туһугар, ыстаадалар түөлбэлээн олорор сирдэригэр чугаһыылларын-чугаһаабаттарын маныыбыт. Бэлиэтээн эттэххэ, урут итинник хайысхалаах үлэни-хамнаһы тэрийэрбитигэр сөмөлүөтү эбэтэр бөртөлүөтү эрэ туһанар эбит буоллахпытына, быйылгыттан саҥа сүүрээни киллэрдибит – авиа-учуокка пилота суох көтөр аппарааттары туһанар буоллубут”, – диэн АЛРОСА хампаанньа Экологияҕа киинин дириэктэрин солбуйааччы Алена Дьяконова кэпсээтэ.

Бу бырайыак Уһук Хотугу сиргэ уһулуччу суолталааҕын айылҕа биир чахчыта киһи мэлдьэспэтинии туоһулуур. Ол курдук, Хотугу улуустарга түөлбэлээн үөскүүр кыыл таба ыраас тулалыыр эйгэ индикатора буолар диэххэ сөп. Тоҕо диэтэххэ, туундараҕа уонна тайҕаҕа үөскүүр, мэччийэр, кэлэн ааһар сирин туругуттан кыыл таба доруобуйата уонна ахсаана быһаччы тутулуктаах. Онон кини ахсаанын аҕыйааһына таба үөскүүр ийэ айылҕатын, хара тыатын киртийбитин эбэтэр суох буолбутун кытта сибээстээх. Ол да иһин, “Хотугу сир уйан тулалыыр эйгэтин туругун биоиндикатора” диэн ааттанар. Итини сэргэ, кыыл таба — хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктар үгэс буолбут олохторун укулаатыгар эмиэ кырата суох суолталаах кыыл.

Саха сиригэр кыыл таба туругун уонна ахсаанын күүскэ уонна дьаныардаахтык 2010 сылтан саҕалаан үөрэппиттэрэ. Оччолорго Саха сирин учуонайдара Арассыыйаҕа аан бастакынан спутник нөҥүө сигналы ыытар моойторуктары туһанар буолбуттара. Ол кэмтэн хас да сыл ааспытын кэннэ, олус элбэх ыстатыыстыка чахчыларын мунньан, анаалыстаан көрөн баран, учуонайдар АЛРОСА хампаанньа салалтатыгар тахсан, кыыл таба сүрүннээн хампаанньа үлэлиир-хамсыыр сирин-уотун  ортотунан ааһарын туһунан иһитиннэрбиттэрэ. Учуонайдар этиилэрэ тута сэҥээриини ылбыта.

“2016 сылтан кыыл таба харыстабылын эппиэтинэһин АЛРОСА хампаанньа бэйэтигэр ылыммыта. Аан дойду айылҕата бүттүүн уларыйа турара уонна киһи аймах олоҕун хаамыыта кыыл таба ахсаана халбаҥныырыгар быһаччы дьайаллар. Онон кини айанныыр суолун сиһилии чинчийии кэмигэр оҥоһуллуохтаах дьаһал буолбута. 2018 сыллаахха хампаанньа биһиэхэ анал бөртөлүөтү көрөн, учуонайдарбыт кыыл таба үөскүүр сирин барытын кэрийэн көрбүттэрэ. Ол иннинэ кыыл таба ахсаанын биһиги 2009 сыллаахха эрэ ааҕа сылдьыбыппыт. Билбит чахчыларбытын хампаанньа салалтатыгар тута тириэрдибиппит. Ол түмүгэр хампаанньа кыыл таба айанныыр кэмигэр суолу туоруурун саҕана тыаһы-ууһу мээнэ таһаарбат, кыччатар буолбута”, – диэн биһиэхэ Арассыыйа Наукатын  академиятын Сибиирдээҕи салаатын Криолитозона биологическай кыһалҕаларын институтун дириэктэрэ Иннокентий Охлопков кэпсээтэ.

Дьаһаллар уонна  түмүктэр бааллар

Кыыл таба ахсаанын харыстыыр туһугар кинини кэтээн көрүллүөхтээх. Ол курдук, быйыл өссө биирдэ кыыл таба айанныыр сирин үөһэттэн кэтээн көрөн үөрэтии барда.

“Быйыл сайын от ыйыгар көтө сылдьан кыыл таба ахсаанын учуоттуур сыаллаах-соруктаах “Анаабыр алмааһын” “Молодо” бириискэтигэр көтөн тиийбиппит. Бириискэ бэйэтэ аэродромнаах буолан, авиа-учуоту ыытарга олус табыгастаах. Чекановскай томтор уонна Кыстык хаптал сирдэрин кэрийэ көппүппүт. Сайын ити кэмҥэ кыыл таба итиннэ сайылыы кэлэр. Онон бары биир сиргэ мустар кэмнэригэр ааҕарга судургу. Урут кыылга-сүөлгэ сыһыаннаах авиа-учуот ыытыллар кэмигэр биһиги рекогносцировочнай көтүүлэри оҥорорбут. Судургутук эттэххэ, сүрүн үлэ ыытыллыан иннинэ сөмөлүөтүнэн эбэтэр бөртөлүөтүнэн көтө сылдьан сир ньуурун үөрэтэрбит, үрдэл-намтал сирдэрин бэлиэтии көрөрбүт, онтон да атыны сыаналыырбыт.

Кэлин спутнигы кытта сибээһи хааччыйар моойторуктары кэтэрдэр буолуохпутуттан ыла табалары буларбыт судургутуйда. Тиийээт даҕаны, ханна туралларын эрдэттэн билэр буоламмыт, чопчу онно көтөн тиийэбит.

Авиа-учуот чахчыларынан, кыыл таба ахсаана билигин 71 тыһыынчаҕа тиийдэ. Онтон 25 бырыһыана – тугут. Ол үчүгэй көрдөрүү дэнэр. Быйыл сайын күн-дьыл туруга урукку сыллардааҕар биллэ атын этэ. Онон кыыл таба сороҕо тыалаах сиргэ туран хаалбыт буолуон сөп. Оттон оннук сиргэ ааҕар да, булан көрөр да уустук буолар”, – диэн Иннокентий Охлопков  кэпсээтэ.

Кыыл таба Өлүөнэтээҕи-Өлөөннөөҕү популяцията күн бүгүн бырамыысыланнай суолталаах суос-соҕотох популяция буолан турар. Онон кинини, кыыл таба Өлүөнэ-Индигиир популяциятын дьылҕатын хатылаабатын туһугар (аҕыйах уон сыл иһигэр ахсаана 100 тыһыынчаттан 2 тыһыынчаҕа диэри аччаабыта), харыстаныахтаах уонна туһанар да буоллахха, сиэрдээхтик, сөптөөхтүк туһаныллыахтаах. Кыыл таба ахсаана мэлдьи кэтээн көрүллүөхтээх, кинини харыстыыр-хараанныыр дьаһаллар баар буолуохтаахтар. Ол иһигэр, баччаларга сокуонунан да, көҥүлэ суох да күүскэ бултанара хонтуруолланыахтаах.

Ол иһин,  кыыл табаны сокуону кэһэн туран бултуулларын бопсоору (сороҕор муоһун эрэ ылар туһугар), 2018 сыллаахха “Запад” диэн анал этэрээт тэриллибитэ. Онно АЛРОСА хампаанньа сыллата үбүнэн-харчынан көмөлөһөр.

“Запад” этэрээт тэриллээт даҕаны тута көдьүүстээх үлэ түмүгүн көрдөрөн барбыта. Ол курдук, 2019 сыл кыһыныгар Красноярскай кыраайтан кыһыҥҥы айан суолунан көҥүлэ суохтук бултаммыт табалары уонна таба муоһун тиэнэн испит дьон тутуллубуттара. Ол дьон алта туонна кэриҥэ таба муоһун (панты) туох даҕаны көҥүлэ, докумуона суох тиэйэн иһэллэрэ. Онон, баара-суоҕа икки эрэ сыл иһигэр кинилэр ханааллара сабыллыбыта, браконьердар кыыл табаны бултаһаллара биллэ аҕыйаабыта. Туһааннаах дьаһаллар ылыныллыбыттара көдьүүстээҕин Красноярскай учуонайдара эмиэ бигэргэтэллэр. Кинилэр аҕыйах сыллаахха диэри кыыл таба Таймыырдааҕы популяциятын ахсаана аҕыйыы турарын биэлиитииллэрэ. Онон кыыл табаны харыстыыр тиһиктээх үлэ ыытыллар буолбута Таймыырдааҕы да, Өлүөнэтээҕи-Өлөөннөөҕү да популяциялар ахсааннарыгар дьайбыт.

 Хаас сэдэх көрүҥүн харыстабылыгар

Алмаастаах хампаанньа кыыл-сүөл уонна көтөр-сүүрэр арааһын харыстыыр корпоративнай бырагырааматын чэрчитинэн, араас хабааннаах наука чинчийэр үлэлэрэ ыытыллар. Ол курдук, Арассыыйа Наукатын академиятын Сибиирдээҕи салаатын Криолитозона биологическай кыһалҕаларын институтунуун Мууна өрүс төрдүгэр төрүүр-ууһуур, Кыһыл кинигэҕэ киирбит алтан харах хааһы чинчийэр тосхол баар. Алтан харах хаас Мууна өрүскэ төрүүр-ууһуур. Кини хаастартан биир саамай кыраларынан буолар. Саха сирин уонна Арассыыйа Кыһыл кинигэлэригэр “ахсаана аҕыйыы турар” диэн бэлиэлээх киирэ сылдьар. Ону таһынан, алтан харах Айылҕа харыстабылын норуоттар икки ардыларынааҕы холбоһугун Кыһыл испииһэгэр киирбитэ.

Алтан хараҕы чинчийэр бырайыак чэрчитинэн учуонайдар хаста даҕаны эспэдииссийэҕэ сылдьан, сэдэх көтөр уйаланар сирин-уотун үөрэттилэр. Манна биир тутаах ситиһии диэн АЛРОСА хампаанньа, Криолитозона биологическай кыһалҕаларын института уонна Кытай Норуодунай Өрөспүүбүлүкэтин Цзянси провинциятыгар баар “Поянг күөл” айылҕа национальнай заповеднигын дьаһалтата түһэрсибит меморандумнарын ааттыахха сөп. Тоҕо диэтэххэ, алтан харах сайын Саха сиригэр кэлэн төрөөн-ууһаан баран, кыһын Кытайга көтөн барар. Онон кинини көдьүүстээхтик харыстыыр туһугар түмсэн, биир санаанан үлэлиир быдан ордук.

Криолитозона биологическай кыһалҕаларын институтун Көтөр харыстабылыгар уонна кэтээн-көрүүгэ бөлөҕүн салайааччыта, биология наукатын  хандьыдаата Евгений Шемякин быһаарбытынан, бу меморандум АЛРОСА бырайыагын норуоттар икки ардыларынааҕы салгыытынан буолбут. Икки судаарыстыба учуонайдара алтан хараҕы 2022 сылтан  кыраҕытык кэтээн көрөллөр. Кытай учуонайдара хаас чопчу кыстыыр сирдэрин быһаарыахтаахтар уонна аһылыгын чинчийиэхтээхтэр. Интэриэһинэйэ диэн, Поянг күөлгэ Кыһыл кинигэҕэ киирбит өссө биир көтөр – кыталык  тиийэн кыстыыр.

Соторутааҕыта, сэтинньи 8-14 күннэригэр, бырайыак бэрэстэбиитэллэрэ Филиппиннэргэ буолбут  “Илиҥҥи-Азиятааҕы-Австралиятааҕы көтөр суола” көрсүһүүгэ сылдьан кэлбиттэрэ. Көрсүһүүгэ көтөр үөскүүр уонна төрүүр-ууһуур тутаах түөлбэлэрин туһунан кэпсэппиттэрэ. Билиҥҥи тургунан, Саха сиригэр дьиҥнээҕинэн икки түөлбэ билиниллэн турар – Өлүөнэ өрүс төрдө (байҕалга түһэр сирэ) уонна Аллайыаха улууһугар баар “Кыталык” национальнай паарка. Учуонайдар ити испииһэккэ өрөспүүбүлүкэҕэ баар көтөрдөр төрүүр-ууһуур атын сирдэрин эмиэ киллэрэргэ туруорсары торумнууллар. Чуолаан, Мууна өрүс төрдүгэр алтан харах уйаланар сирин.

Тыа – кэрэ айылҕабыт

Саха сирэ – олус баай эрэгийиэн. Өрөспүүбүлүкэ сиригэр-уотугар араас таһымнаах геология чинчийэр үлэтэ-хамнаһа ыытыллар, туһалаах сир баайа хостонор, араас эбийиэк тутуллар. Сокуон ирдииринэн, ити үлэ барыта ойууру чөлүгэр түһэрэри, туһаммыт сири толуйары эрэйэр. Ол курдук, АЛРОСА хампаанньа барыта 2000-тан тахса га иэннээх сиргэ балтараа мөлүйүөнтэн тахса бэс уонна тиит үнүгэстэрин олорто.

“Ойууру-тыаны чөлүгэр түһэрии уратытын чинчийии Криолитозона биологическай институтунуун кыттыһан олоххо киллэрэр үлэбит өссө биир хайысхатынан буолар. 2023 сыллаахха АЛРОСА бырамыысыланнаһа үлэлиир сирдэригэр Саха сирин тыйыс айылҕатын тулуйар кыахтаах мастар үнүгэстэрин үөскэтэр-үүннэрэр мас питомнигын тэрийэр пилотнай бырайыагы саҕалаабыппыт. Ити ойууру чөлүгэр түһэриигэ олус суолталаах үлэ.

Быйыл өссө биһиги “Күөх гектар” диэн бырайыагы саҕалаатыбыт. “Күөх гектар” сүрүн ис хоһооно – чөлүгэр түһэриллэргэ наадыйар түөлбэлэри илиинэн көҕөрдүү. Биһиги Саха сирин тыйыс айылҕатын тулуйар кыахтаах сиэмэлэри туһанабыт уонна олордор үлэҕэ бэйэбит үлэһиттэрбитин, оскуола үөрэнээччилэрин, волонтердары кыттыһыннарабыт. Бу, этэргэ дылы, тыыннаах сири кытта алтыһар уонна сырдатар-үөрэтэр үлэнэн буолар”, – диэн биһиэхэ Алена Дьяконова кэпсээтэ.

АЛРОСА хампаанньа үлэни ыытар сүрүн эрэгийиэнигэр – Саха сиригэр  айылҕаны, кыылы-сүөлү, көтөрү-сүүрэри уо.д.а. чөлүгэр түһэрэр үлэлэрэ туһааннаах исписэлиистэр билиниилэрин хайыы үйэ ылбыттара. Хампаанньа “Экотех-Лидер-2024” экология технологияларыгар аналлаах 4-с төгүлүн ыытыллыбыт национальнай бириэмийэ лауреатынан буолла. Сүрүнэ, хампаанньа исписэлиистэрэ өрөспүүбүлүкэ айылҕатын, кыылын-сүөлүн, көтөрүн-сүүрэрин харыстаан кэнчээри ыччакка чөл туруктаах хаалларарга кыһаллаллар. Бу —  АЛРОСА үлэтин сүрүн сыала-соруга.

Интэриэһинэй чахчы:

2025 сыллаахха Охотскай Перевозка “Полет стерха” орнитология обсерваториятын тэрийии” бырайыагы олоххо киллэрии чэрчитинэн, архитектура уонна куораты тутуу управлениета “Центр компетенций по развитию территорий” АНО-луун СӨ үүнэр көлүөнэ тус сыаллаах пуондатын өйөбүлүнэн, АЛРОСА үбүнэн-аһынан “Томпо улууһун Охуоскай Перевоз сэлиэнньэтин дизайн-кода” диэн бырайыагы оҥорбуттара.

Охотскай Перевоз дизайн-куодун чэрчитинэн, маннык суоллар оҥоһуллубуттара: бөһүөлэк брендбуга, дьон-сэргэ сылдьар-сынньанар уопсастыбаннай сирдэрэ, элбэх өҥөнү оҥорор киин, дьон олорор уонна уопсастыбаннай тутуулар, орнитология обсерваторията, ааһар көтөрдөрү кэтээн көрөр түһүлгэ бырайыактарын эскииһэ, иһитиннэрэр-навигационнай тиһик уонна да атын.

 Андрей ШИЛОВ суруйуутуттан тылбаас