АЛРОСА-ны кытары үөрэх: наука арыйыыларыгар «Өйдөөх кылаастар»

Оҕолор көҕүлээһиннэрин уонна инновацияҕа бырайыактарын өйөөһүн — СӨ Үүнэр көлүөнэ пуондата АЛРОСА-ны кытары холбоһуктаах үлэтин дьоһун суолталаах хайысхаларыттан биирдэстэрэ уонна оскуолаҕа үөрэнэр оҕолор сайдалларыгар усулуобуйаны оҥорорго хайысхаланна. Олунньу 15 күнүгэр Бэрдьигэстээх В.В.Филиппов аатынан улуустааҕы гимназиятын иһинэн «Өйдөөх кылаас» инновацияҕа оҕо киинэ үөрүүлээх быһыыга-майгыга аһылынна.

Оскуола «ИННОСФЕРА-2022» куонкуруска кыайан, «Кэлэр кэскил туһугар» үөрэх бырагырааматын чэрчитинэн Грант ылбыта. Граны Үүнэр көлүөнэ пуондата АЛРОСА үбүн суотугар олоххо киллэрэр.
Бырайыак ааптардара -– дириэктэри наука-методика үлэтигэр солбуйааччы Елена Алексеева, физика учуутала Иван Дьяконов уонна информатика учуутала Фекла Сидорова.
«Маннык санаа 2008 сыллаахха Саха сирин бастакы бэрэсидьиэнэ Михаил Ефимович Николаев биһиги оскуолаҕа сылдьыбытын кэнниттэн үөскээбитэ. Кини онно уһулуччу талааннаах оҕолору өйүүргэ инновацияҕа оҕо кииннэрин тэрийэр наадатын туһунан эппитэ. Биһиги гимназиябыт Грант куонкурустарыгар көхтөөхтүк кыттар уонна хаста да кыайыылааҕынан буолбута. Биһиги бырайыакпытын олоххо киллэрбит Тус сыаллаах пуондаҕа улахан махтал, ыра санаабыт олоххо киирэриттэн олус үөрэбит», -– диэтэ Фекла Сидорова.
Инновация бырайыагын сыалынан-соругунан иһитиннэрэр-үөрэх эйгэтин, үөрэх хаачыстыбатын үрдэтии дьоһун усулуобуйатын быһыытынан, тэрийии буолар.
«Биһиги 2022 сыллаахха бырайыактыыр, чинчийэр, айар-тутар, инновация үлэлэрин эйгэлэригэр үөрэнэр оҕолор кыахтарын сайыннарар соруктаах өрөспүүбүлүкэ оскуолаларын ортолоругар «ИННОСФЕРА» куонкуруһу тэрийбиппит. АЛРОСА өйөбүлүн уопсай суумата 4 мөлүйүөҥҥэ тэннэспитэ, инновацияҕа оҕо киинин тэрийиини көрөр хас биирдии бырайыакка -– биирдии мөлүйүөн. Куонкуруска Горнай улууһун икки бырайыага кыайбыта», -– диэн Үүнэр көлүөнэ тус сыаллаах пуондатын тус сыаллаах бырагыраамаларга управлениетын начаалынньыга Сардаана Попова кэпсээтэ.

Оҕолор «Өйдөөх кылааска» чопчу дьыаланан дьарыктаналлар: дьиэлэр уоту харыстыыр уонна көдьүүстээх тэриллэригэр -– алгоритмнартан туһаныыга тиийэ үлэлииллэр. Эдэр инноватордар итинник билиини ылан баран, инникитин төрөөбүт дойдуларыгар туһаны аҕалыахтарын сөп.
«Биһиги оҕолору инники олохторугар бэлэмниэхпитин, аныгы технологиялары билиһиннэриэхпитин баҕарабыт. Сүрүн үлэлэрин сэргэ, «Өйдөөх кылааска» оҕолор бөлөҕүнэн уонна биирдиилээн наукаҕа чинчийэр үлэнэн дьарыктаныахтара. Хас да хайысханан үлэлиэхпит, куттал суох буолуутун систиэмэтин, сылытыы, автоматизация процесстарын үлэлэригэр үөрэтиэхпит. Онуоха наадалаах тэриллэри биһиги бу Граммыт көмөтүнэн ыллыбыт», -– диэн Бэрдьигэстээхтээҕи гимназия инновацияҕа оҕо киинин салайааччы Иван Дьяконов кэпсээтэ. Оҕолор телекоммуникацияларга үөрүйэхтээх инженер, физика учуутала Иван Дьяконов салалтатынан наукаҕа биэс бырайыагы түмүктээтилэр, өссө аҕыс бырайыак чинчийиллэ сылдьар.
Алтыс кылаас үөрэнээччитэ Эрчим Лукин дьиэ сүөһүтүн аһатарга аналлаах тэрили оҥордо. Кини оҥоһуга эбиэһи дьиэ усулуобуйатыгар үүннэрэн ылар, онно фитолаампа уонна ууну бэйэ кутар систиэмэтэ туһаныллар. Эрчим киһи сөҕөр ситиһиилэннэ: эбиэс биир нэдиэлэ иһигэр 18-20 сантиметр үүнэр. Онтон Эрчим бэйэтэ: «Бу тэрилгэ 8500 солкуобай барда, дьиҥэр, 25-30 тыһыынча сыаналаахтар. Мин микроконтролеры, мониторы уонна датчигы холбоотум. Реле модулугар биһиги фитолаампабыт холбонон, өссө бэйэтэ уу кутар тэрилгэ носуос холбоотубут», -– диэн кэпсээтэ.

Бэйэтин ситиһиилэрин 5-с кылаас үөрэнээччитэ Ян Заровняев үллэһиннэ. Кини толкуйдаан оҥорбут дьиэ салгынын ыраастыыр рециркулятордара бэйэлэрэ холбоноллор уонна күҥҥэ үстэ 30 мүнүүтэ устата салгыны ыраастыыллар:
«Рециркулятор релейнай модулунан үлэлиир, уоту биэрэр уонна төттөрү ылар. Чаһылара бириэмэни көрдөрөр. ону сэргэ 9, 11 уонна 13 чааска рециркулятор холбонор уонна үлэлиир».
«Өйдөөх кылаас» оҕолор физика процесстарын уонна сокуоннарын үчүгэйдик билэллэригэр, инженерия ситимнэригэр сыыппаралаах моделлары оҥоруу үөрүйэҕин ылалларыгар көмөлөһүөҕэ. Бу бырайыакка сылга 300-тэн тахса оҕону хабарга былаанныыллар.
«ИННОСФЕРА-2022» куонкурус 2021-2023 сылларга «Кэлэр кэскил туһугар» бырагыраама чэрчитинэн Үүнэр көлүөнэ тус сыаллаах пуондата АЛРОСА үбүнэн ыытар дьаһалларыттан биирдэстэринэн буолла. Өссө биир маннык «Өйдөөх кылаас» Горнай улууһугар Афанасий Осипов аатынан оскуола иһинэн аһыллыаҕа.
«Саха сиринээҕи АЛРОСА хампаанньа хайыы үйэ уонтан тахса сыл устата өрөспүүбүлүкэ Үүнэр көлүөнэтин тус сыаллаах пуондатыгар киирэр үп-харчы сүрүн төрүөтүнэн буолар. Ол курдук, АЛРОСА үбүн көмөтүнэн пуонда Саха сиригэр барытыгар үөрэх, наука, доруобуйа харыстабылын, култуура уонна успуорт салааларыгар дьоҥҥо наадалаах социальнай бырайыактары олоххо киллэрэр», — диэн Сардаана Попова бэлиэтээн эттэ.
Аҥаардас 2011 сылтан АЛРОСА пуондаҕа 8 миллиартан тахса солкуобайы ыытта. Бу үбүнэн өрөспүүбүлүкэ 30 улууһугар оскуолалар, оҕо уһуйааннара, успуорт уонна култуура эбийиэктэрэ, балыыһалар, доруобуйаны чөлүгэр түһэрэр кииннэр уонна олорор дьиэлэр тутулуннулар.

Игорь САВВИНОВ суруйуутуттан тылбаас, Үүнэр көлүөнэ тус сыаллаах пуондатын  хаартыскалара