Алясканы баһылааһын — сахалар киллэрбит кылааттара улахан

1799 сыллаахха император Павел I Ыйааҕынан Арассыыйа-Америка хампаанньата (РАК) тэриллибитэ, кини «Хотугулуу-Илин Америка кытылыгар 55° кэтирээһинтэн Беринг силбэһиитигэр диэри уонна ону таһынан Алеут, Курилы арыыларга уонна Хотугулуу-Илин акыйаан чугаһынааҕы атын арыыларга» баар сирдэргэ бултуурга-алтыырга, олох-дьаһах тэринэргэ быраабы ылбыта. РАК Аляскаҕа бары колониальнай эспэдииссийэлэри тэрийээччинэн буолбута.

Хампаанньаны Александр Баранов салайбыта, кини салайыытынан хас даҕаны нэһилиэнньэлээх пуун олохтоммута, ол иһигэр: Якутат кириэппэһэ (1805), Новороссийскай, Новоархангельскай – Нуучча Америкатын административнай киинэ, билиҥҥи аата Ситка.

Якутат баай култуура устуоруйалаах. Бастаан эрэгийиэҥҥэ эйактар – Коппер өрүс оройуонуттан эйак тылынан саҥарар норуот – олорбуттара, кинилэри кэлин тлинкиттэр сэриилээн ылбыттара. XVIII-XIX үйэлэргэ Якутат эрэгйииэнигэр Англия, Франция, Испания уонна Арассыыйа чинчийээччилэрэ кэлбиттэрэ.

1805 сыллаахха Арассыыйа-Америка хампаанньата Якутатка муора быыдаратын бултууру тэрийэргэ анаан бөҕөргөтүллүбүт форту олохтообута. Нууччалар олохтоох тлинкиттэргэ бэйэлэрин үгэстээх балыктыыр дьарыктарыгар хааччах оҥорбуттарынан, тлинкиттар байыаннай этэрээттэрэ саба түһэн, кинини алдьаппыта.

1884 сыллаахха Якутатка Аляска атыы-эргиэн хампаанньата аһыллыбыт бастакы маҕаһыына баар буолбута. 1886 сыллаахха олохтоох хара кумахтаах пляжтарга кыһыл көмүһү хостооһун саҕаламмыта. Швеция көҥүл миссионерскай таҥаратын дьиэтэ 1889 сыллаахха нэһилиэнньэлээх пууҥҥа оскуоланы олохтообута уонна мас эрбиир собуоту туттарбыта. Stimson Lumber хампаанньа 1903 сыллаахха бөдөҥ инфраструктурнай бырайыагы олоххо киллэрбитэ, онно кэнсиэрбэ собуота, мас эрбиир собуот, маҕаһыын уонна тимир суол киирбиттэрэ.

Нэһилиэнньэ сүрүн чааһа Якутат билиҥҥи миэстэтигэр, саҥа кэнсиэрбэ собуота турбут сиригэр чугаһаабыта, ол собуот 1970 сылга диэри куорат тэрийэр предприятиенан хаалбыта.

Арассыыйа муоранан айанньыттара уонна атыыһыттара түүлээҕи бултуурга, атыы-эргиэн суолларын кэҥэтэргэ саҥа сирдэри көрдүүллэрэ. Бастакы улахан тэрилтэнэн 1784 сыллаахха Григорий Шелихов төрүттээбит Нуучча Америкатын тэрийии буолбута. Нуучча Америката билиҥҥи Аляска уонна ол аттынааҕы арыылары холбообута.

1818 сыл ахсынньытыгар Хампаанньа суруйбут суруктарыгар «Контора Росс» офиһыгар «Ильмень» суудуна Калифорнияҕа кэллэҕинэ, сахалары барыларын буортугар ылан сүөһү көрөччүнэн ыларга бирикээстиир.

Икки саха ыала 1828 сыллаахха Кодьякка сүөһү көрө кэлбиттэр. Хампаанньа сахалар сүөһү иитиитигэр алеуттартан уонна креоллартан лаппа ордуктарын бигэргэппиттэрин кэннэ, өссө дьону ыыппыттар. 1820 с. бэс ыйын 1 күнүгэр Росс холуонньатыгар үс саха кэлбит: Петр Попов, Герасим Попов уонна Логин Захаров. От ыйыгар онно Яков Охлопков, ахсынньыга Егор Захаров кэлбиттэр. Арааһа, аан бастаан Нуучча Америкатыгар 1816-1817 сылларга тиийбит саханан, Логин Захаров буолуо диэн быһаараллар.

Форт-Росс 1820 сыллаахха ыытыллыбыт биэрэпиһинэн, нэһилиэнньэҕэ 260 улахан киһи, 179 эр киһи, 38 нуучча, 17 креол, 3 алеут, 56 калифорния индеецтэрэ, 5 саха уо.д.а. бааллара. Сүрүн нэһилиэнньэ нууччалар, креоллар, Каляк уонна Чугас аборигеннара, Калифорния индеецтэрэ этилэр. Форт нэһилиэнньэтин ортотугар Аляска индеецтэрэ, сахалар уонна Гавайи арыыларыттан кэлбит полинезийдар бааллара Арассыыйа Америката киэҥ географическай ситимнээҕин туоһулуура.

Сахалар оруоллара

Илин Сибииргэ олорор сахалар Алясканы баһылааһыҥҥа улахан оруоллаахтар. Кинилэр нуучча колонистарын уонна алеуттар, эскимостар курдук олохтоох омуктар икки ардыларыгар бэдэрээтчит буолаллара. Сахалар бултааһынынан, балыктааһынынан уонна эргиэнинэн дьарыктаммыттара, нуучча нэһилиэктэрин наадалаах ресурсаларынан хааччыйаллара. Сири билиилэрэ, тыйыс усулуобуйаҕа тыыннаах хаалар дьоҕурдара нуучча дьонугар солбуллубат көмөлөһөөччүнэн оҥорбута.

Сахалар нуучча эспэдииссийэлэрин аһынан-үөлүнэн, көлө атынан хааччыйаллара, ону тэҥэ сирдээччинэн сылдьаллара. «Арассыыйа-Америка хаампаанньатыгар» сулууспаҕа киирэргэ олохтоох былаастан көҥүл ылбыттара. Атын омук управалара нэһилиэктэн тахсарга болдьохтоох билиэти биэрбиттэрэ. Болдьох бүппүтүн кэннэ билиэттэри Новоархангельскай хонтуората «Арассыыйа-Америка хаампаанньатын» кылаабынай бырабылыанньатыгар саҥанан солбуйарга ыыталлара. 1820 сыл ахсынньы бүтүүтүгэр Кылаабынай бырабылыанньа хампаанньаҕа үлэһит дьону бултуурга уонна «атын үлэлэргэ» сулууспаҕа ылыахтаахтар диэн уураах ылыммыта. Дьону «бырамыысыланньыктарынан» – ол аата араас үлэҕэ хамнастаах үлэһиттэринэн: булчуттарынан, тутааччыларынан (хараабыл тутааччыларын киллэрэн туран), фермердэринэн (тыа хаһаайыстыбатын үлэтигэр, оҕуруот аһын үүннэриигэ, бурдугу үүннэриигэ уо.д.а.).

1860 сыл атырдьах ыйын 31 күнүнээҕи «Указ Якутского земского суда Ботурусской инородной управе о пребывании якутов на службе Российско-Американской компании» на Аляске» биир докумуоҥҥа, 20-ттэн тахса саха аата ахтыллар. С.Н. Марков суруйарынан, «Саха киһитэ Бурцев Новоархангельскайга хараабылы туттара уонна өрөмүөннүүрэ», «Аляска олохтоохторун, чукчалары уонна Сибиир сахаларын икки ардыларыгар табаары атастаһаллара. Саха быһахтарын уонна үҥүүлэрин… Хотугу Америка түгэҕэр тиийэ көрүөххэ сөп этэ».

Аляскаҕа баар сахалар Саха сирин киин улуустарыттан төрүттээхтэрэ. Үгүстэрэ – Өлүөнэ өрүс уҥа өттүгэр, Дьокуускайтан Охотскай муораҕа барар суолга баар улуустартан уонна нэһилиэктэртэн төрүттээхтэрэ. Олорго Боотуруускай улуус (1 уонна 2 Хатылы нэһилиэктэрэ, 1 Болугур, Сылаҥ, 1 Чакыр нэһилиэктэрэ) уонна Мэҥэ улууһа (1 уонна 2 Мэлдьэхси, Баатара, Мөҥүрүөн, Дьабыыл нэһилиэктэрэ) киирэллэрэ.

Сахалар сүөһү көрүүтүн таһынан тюлень булдунан, маска уһаныынан дьарыктаналлара, ол иһигэр суудуна оҥороллоро. Кинилэр ааттара «Кяхта» хараабыл тутуутугар харчынан толуйуу испииһэгэр баар. Сэттэ мас ууһуттан 1 кылаастаах ууһунан икки саха аата ааттаммыт: Герасим Попов уонна Яков Охлопков.

Көрдөххө, бастакы сылларга кириэппэскэ эр дьон эрэ баар буоллаҕына, кэлин кинилэр кэргэттэрэ уонна оҕолоро кэлбиттэр. Түөрт саха ыала баара ахтыллар. Агафья диэн кыыстаах Ивановтар манна 6 сыл олорбуттар. Авива уонна Доротея Прокофьевтар, Логин уонна Олимпиада Николаевтар, Пермяковтар олорбуттар. Икки саха-индеец холбоспут ыала баар эбит.

Нууччалар уонна сахалар култуураларын алтыһыыта Аляска сайдыытыгар эмиэ сабыдыаллаабыта. Сахалар нуучча култууратын сорох өттүн, холобур православиены уонна дьиэ тутуутун технологияларын ылыммыттара. Оттон нуучча колонистара сахалартан булт, балыктааһын ньымаларыгар үөрэнэн, олохтоох усулуобуйаҕа оннуларын булалларыгар кыаҕы биэрбитэ.

Алясканы баһылааһын араас омуктар уонна култууралар хардарыта бииргэ алтыһыыларын түмүгэ этэ. Сахалар маныаха улахан кылааттарын киллэрэн, эрэгийиэн экэнэмиичэскэй уонна култуурунай олоҕор дьоһун суолталаахтар. Бүгүн, АХШ уонна РФ уочараттаах саммитын иннинэ, бу историческай нэһилиэстибэни өйдүүр уонна дойдуларбыт икки ардыларыгар кэпсэтиини, бииргэ үлэлээһини салгыы сайыннарар наадалаах.

Саха сирэ Алясканы кытта сибээһэ киэҥ уонна дириҥ этэ

Алясканы баһылааһыҥҥа сахалар кыттыыларын туһунан историк, наука хандьыдаата, кыраайы үөрэтээччи Пантелеймон ПЕТРОВ санаатын маннык үллэстэр:

— Алясканы 18-19 үйэлэргэ Нуучча Америката диэн ааттыыллара. Нуучча муоранан айанньыта командор Витус Беринг Азия уонна Америка силбэһиитин арыйыаҕыттан ыла Алеут арыыларынан булчуттар муора буобуратын бултааннар атыыга-эргиэҥҥэ таһаарбытынан барбыттара. Өссө В.Беринг муоранан айаныгар саха хаһааҕа Иван Львов аан бастаан оҥорбут каартатын туһаммыта. 19-с үйэ саҕаланыыта Арассыыйа-Америка хампаанньата сахалары үлэҕэ хото ылан Аляскаҕа илдьэллэрэ. Кадьяк, Ситха, Кетчукан, Якутат сэлиэнньэлэринэн тарҕанан, хампаанньа бары хара үлэтин толорбуттара. Кинилэр православнай итэҕэллэрин илдьэ сылдьалларын ытык аҕабыт Вениаминов бэлиэтээн суруйбута. Саха суругунан литэрэтиирэтин төрүттээччи А.Я.Уваровскай Охотскайга хампаанньа салаатыгар бухгалтерынар үлэлээбитэ биллэр. Аляскаҕа сахалар бэйэлэрин сүөһүлэрин илдьэ баран ииппиттэрэ. Сорохторо Калифорнияҕа баар Форт-Росс диэн нуучча сэлиэнньэтигэр тиийэ үлэлээбиттэрэ. 1867 с. Алясканы букатыннаахтык атыылаабыттарын кэннэ Арассыыйа бырабыыталыстыбатын аатыттан американецтарга бүтэһиктээх докумуоҥҥа илии баттаабыт уонна Арасыыйа былааҕын түһэрбит офицер Бодиско аҕыйах сылынан Саха уобалаһыгар губернаторынан сулууспалыы кэлбитэ. Хомойуох иһин, эмискэ ыалдьан үлэтиттэн уурайбыта.

Дьокуускай куорат Арассыыйа уонна Алясканы ситимниир, ону ааһан хааччыйар куорат этэ. Манна Арассыыйа-Америка хампаанньатын Саха сиринээҕи салаатын атыыһыт Ф.Е. Шергин салайбыта. Дьокуускай дьаарбаҥкатыгар Аляскаттан аҕалыллыбыт күндү түүлээх муора буобурата элбэхтик атыыланар этэ. Сорох сахалар Аляскаҕа букатыннаахтык олохсуйан, онно хаалбыттарын туһунан архыып докумуоннара кэпсииллэр. Бүтэһигин, биһиги биир дойдулаахпыт Михаил Зиновьевич Винокуров кэргэнэ Анастасия Семеновналыын Америкаҕа 1920 с. олохсуйбуттара. М.З. Винокуров Нуучча Америкатыгар – Аляскаҕа хаалбыт сыаната биллибэт архыып бэрт элбэх докумуонун АХШ кэнгириэһин бибилэтиэкэтигэр туттаран быыһаан турар. Хампаанньа докумуоннарын Сэбиэскэй Сойуус сэрии кэнниттэн тутатына Тас дойдулар министиэристибэлэригэр ыытан өлбөөдүйбэт өҥөнү оҥорбута. Саха сирэ Нуучча Америката – Алясканы кытта сибээһэ киэҥ уонна дириҥ этэ.