Америка уонна Саха сирин баайа

Бу күннэргэ федеральнай киин бэчээккэ Томтордооҕу сэдэх металлардаах сирбитин элбэхтэ ахтан аастылар. Олунньу 24 күнүгэр дойдубут аҕа баһылыга Владимир Путин тас дойду инвестордарын, ол иһигэр Америка Холбоһуктаах Штаттарын, кытары сэдэх металлары туһаҕа таһаарыыга үлэлэһиэхпитин сөп диэн иһитиннэрдэ. Ол иннинэ АХШ бэрэсидьиэнэ Дональд Трамп Украинаны кытары бу эйгэҕэ сөбүлэҥ түһэрсиэҕин туһунан кэпсээнэ тарҕаммыта. Америка уонна биһиги сир баайдаах учаастакпыт туох сибээстээхтэрий?

Арассыыйа бэрэсидьиэнин мунньаҕыттан

Арассыыйа бэрэсидьиэнэ Владимир Путин олунньу 24 күнүгэр сэдэх металлары (редкоземельные металлы) туһаҕа таһаарыы туһунан мунньах ыытта. Онно кини:
— Сэдэх металлары туһаҕа таһаарыы билиҥҥи кэмҥэ суолтата улахан. Хомойуох иһин, билигин биһиги бу эйгэҕэ тоҕута-хайыта түстүбүт диир кыахпыт суох. Ол эрээри манна үлэбитин күүһүрдэр соруктаахпыт. Арассыыйа бу металлар саппаастарынан инники күөҥҥэ сылдьар. Дойдубут хоту өттүгэр Мурманскайга, Кавказка — Кабардино-Балкарияҕа, Уһук Илиҥҥэ — Саха сиригэр, салгыы Иркутскайга, Тываҕа элбэх саппаастаахпыт. Бу металлары туһаҕа таһаарыы үгүс үбү-харчыны ирдиир улахан бырайыак буолар. Манна инвестордары тардыахпытын наада. Ол иһигэр Америка инвестордарын кытары үлэни ыытыахпытын сөп. Манна мин аҥаардас дьаһалта, салалта эрэ өттүн эппэппин, улахан хампаанньалары эмиэ киллэрэбин, — диэн бэлиэтээтэ.
Владимир Владимирович этиитигэр даҕаттахха, быйылгыттан саҕалаан “Саҥа матырыйааллар уонна химия” диэн национальнай бырайыак үлэҕэ киирдэ. Бу бырайыакка сэдэх металлары туһаҕа таһаарыы биир сүрүн хайысха быһыытынан киирдэ. Тоҕо?

Сэдэх металлар

“Редкоземельные металлы” диэн тиэрмининэн ааттанар металларга барыта 17 көрүҥ киирэр. Күннээҕи олохпутугар бу металлары соччо баардыылыахпыт суоҕа эрээри, ааттаталыахха: скандий, иттрий, лантан, церий, прометий, неодим, самарий, европий, гадолиний, тербий, диспрозий, гольмий, эрбий, тулий, иттербий, лутеций уонна празеодим. Бу көрүҥнэр ааттарыгар этиллэринии, дьиҥэр, айылҕаҕа сэдэхтик көстөр буолбатахтар. Араас минераллары, эттиктэри кытары тэҥҥэ холбоһо сылдьаллар, ол иһин хостоноллоро, ыраастаналлара бэрт уустук буолан, “редкоземельные металлы” диэн тиэрмини ылбыттар. Сахалыы “сэдэх металлар” диэххэ.
Дьэ, бу металларбыт туохха туһаныллаллар эбитий? Бастатан туран, энэргиэтикэҕэ, электроникаҕа, араас тиэхиньикэҕэ, оборуонаҕа барытыгар туттуллаллар эбит. Оннооҕор билигин пилота суох көтөр тиэхиньикэбитигэр тиийэ бу металлары туһаналлар. Кинилэри өссө “бырамыысыланнас битэмииннэрэ” диэн ааттыыллар эбит. Тоҕо диэтэргин, бу металлара суох аныгы технология кыайан сайдыбат.

“Редкоземельные металлы” диэн тиэрмининэн ааттанар металларга барыта 17 көрүҥ киирэр. Күннээҕи олохпутугар бу металлары соччо баардыылыахпыт суоҕа эрээри, ааттаталыахха: скандий, иттрий, лантан, церий, прометий, неодим, самарий, европий, гадолиний, тербий, диспрозий, гольмий, эрбий, тулий, иттербий, лутеций уонна празеодим.

Билигин Арассыыйа аан дойду үрдүнэн маннык металлардаах сирдэринэн иккис миэстэҕэ иһэр эрээри, туһанарынан Кытай, Америка, Индия, Вьетнам, Таиланд, о. д.а. дойдулар кэннилэриттэн иһэр.

Арассыыйаҕа

Арассыыйа айылҕатын ресурсатын министиэристибэтэ иһитиннэрбитинэн, дойдубут үрдүнэн барыта 28,7 мөлүйүөнтэн тахса туонна сэдэх металлар саппаастара баар. Бу саппааспытынан аан дойдуга Кытай кэнниттэн иккис миэстэҕэ сылдьабыт. Металлары оҥорон таһаарыыга, туһаныыга Кытай, Америка Холбоһуктаах Штаттара, Австралия инники күөҥҥэ сылдьаллар.
Билигин 18 сиргэ бу көрүҥ металлары хостуур учаастак бырайыактанан турар. Балартан Мурманскай уобаласка эрэ бырайыак толору үлэлиир. 2022 сылга диэри мантан хостонуллубут металлар тас дойдуга тахсаллар этэ, онтон хаалбыт биэс бырыһыана дойдуга хаалара. Биир улахан учаастак Тыва Өрөспүүбүлүкэтигэр баар. Бу сир 78 тыһыынча туонна молибден уонна 83,3 туонна рений саппаастаах. Маны таһынан, Иркутскайга, Кабардино-Балкарияҕа, Арассыыйа саҥа эрэгийиэннэригэр эмиэ сэдэх металлар саппаастара баара биллэр.
Оттон саамай улахан саппаастаах сиринэн Саха сиригэр баар Томтордооҕу сэдэх металлардаах сири ааттыыллар. Ол иһин бу күннэргэ Томтор аата киин бэчээккэ элбэхтэ ахтыллар.

Томтордооҕу сэдэх металлардаах сир

Бу учаастак туһунан кэпсэтии өссө ааспыт үйэ 70с сылларыгар барбыта. 80с сыллардаахха Арктика геологиятын научнай-чинчийэр института, “Якутскгеология”, кэлин 90с сыллардаахха “АЛРОСА” хампаанньа бу сиргэ улахан чинчийиини ыытан тураллар. Ол эрээри хамсааһын кэлиҥҥи уонча сылтан бэттэх таҕыста.
2013 сыллаахха бу бырайыак федеральнай бырагыраамаҕа киирбитэ. Ити сыл, федеральнай киин бэчээт суруйбутунан, “ИСТ” хампаанньа уонна “Ростех” корпорация (“Ростех” 2019 сыллаахха бырайыактан тахсыбыт) Томтордооҕу сир баайдаах учаастагы туһаҕа таһаарабыт диэн хампаанньа тэриммиттэр. Эһиилигэр, оччолорго премьер-миниистиринэн олорор Дмитрий Медведев дьаһалынан, аукцион ыытыллан, “ТриАрк Майнинг” хампаанньа иһинэн тэриллибит “Восток Инжиниринг” тэрилтэ кыайыылааҕынан тахсыбыт. 2015 сыллаахха бу хампаанньа Өлөөн оройуонун кытары бииргэ үлэлэһэргэ сөбүлэҥ түһэрсибит. Ити сылтан учаастагы чинчийии үлэтэ саҕаламмыт. Билигин бу учаастак чинчийиллэн, бырайыактанан бүтэн турар. Былаан быһыытынан, учаастактан урууданы хостооһун 2024 сыллаахтан саҕаланыахтааҕа. Ол эрээри күн бүгүҥҥэ диэри бырайыак кумааҕыга эрэ баар. Биллэн турар, бырайыак олоххо киириитигэр биир үксүн тымныыбыт-хаарбыт, киин сиртэн ыраахпыт эпсэн, атын эрэгийиэннэрдээҕэр элбэх үбү-харчыны ирдиир.
Былырыын кыһын Арассыыйа бэрэсидьиэнэ Владимир Путин дойду бырамыысыланнаһын сайыннарыыга бырабыыталыстыбаны кытары улахан мунньах ыыппыта. Онно Ил Дархаммыт Айсен Николаев Томтордооҕу учаастак бырайыага оҥоһуллан баран, кыайан хамсаабакка турарын иһитиннэрбитэ. Владимир Владимирович бу учаастак дойдуга стратегическэй суолталааҕын бэлиэтээн туран, бастакы вице-премьер Денис Мантуровка бу боппуруос быһаарыллыытын түргэтэтэргэ сорудахтаабыта. Онно кини, хампаанньа бэйэтэ кыайан ылсыбат буоллаҕына, атын тэрилтэлэри уонна судаарыстыбаны кыттыһыннардын диэн эппитэ.
Томтордооҕу сэдэх металлар сирдэрин туһунан эттэххэ, бу учаастак “Бураннааҕы” диэн ааты ылбыта. Өлөөнтөн, оройуон кииниттэн, 325 килэмиэтир ыраах сытар. Чинчийии көрдөрбүтүнэн, манна 11 мөлүйүөн туоннаттан тахса урууда, 1,7 мөлүйүөн туонна сэдэх металлар бааллара биллэр. Учаастакка монацит, пирохлор, ксенотип, ниобий, иттрий, скандий, лантан, церий, празеодим, неодим, самарий, европий, титан курдук сэдэх металлар саппаастара баар. Учаастак барыта үлэҕэ киирдэҕинэ, былаан быһыытынан, аан дойду ырыынагар ниобий 16 бырыһыанын, сэдэх металлар 3 бырыһыаннарын хааччыйыахтааҕа. Бырайыак быһыытынан, учаастактан сылга 200 тыһыынча туонна урууда хостонуохтаах.
Бу учаастактан ылыллыбыт урууда салгыы Забайкальеҕа атом бырамыысыланнаһынан аатырбыт Краснокаменскай куоракка гидрометаллургическэй кэмбинээккэ тиийэн, араарыллыахтааҕа. Саха сириттэн Краснокаменскайга диэри урууданы таһыы, бастакы хайысханан, Саха сириттэн кыһыҥҥы суолунан Красноярскай кыраайга, онтон Хотугу муустаах муора суолунан, салгыы тимир суолунан Краснокаменскайга тиийиэхтээҕэ. Иккис хайысханан, Хотугу муустаах муора суолунан таһыы барыахтааҕа. Санатан эттэххэ, бу кэмбинээт Томтордооҕу сир баайдаах учаастак бырайыагын салгыыта буолар. 2023 сыллаахха Забайкалье губернатора бырайыак сүрүн инвесторын кытары Петербурдааҕы экэниэмикэ пуорумугар кэмбинээти тутуу туһунан дуогабар түһэрсэн турар.

Түмүк оннугар

Дьэ, онон Америка уонна биһиги сирбит туох сыһыаннаах буолан таҕыстылар? Бу күннэргэ буола турар сабыытыйалартан тугу сүһэн ылыахпытын сөбүй? Улахан мунньахтарга сир аата, эрэгийиэн мээнэ ахтыллааччыта суох. Ол аата, манна федерация былаана киэҥ. Иккиһинэн, кэлиҥҥи сүүрбэччэ сылга, уонча да сылга диэххэ сөп, сэдэх металлары туһаныы аан дойду үрдүнэн биллэ улаатта. Хас биирдии судаарыстыба технологиятын сайыннарыыга атыттартан тутулуга суох буола сатыыр. Үсүһүнэн, Америка, арҕааҥҥы дойдулар Арассыыйа утары араас хааччах киллэрэн баран, билигин дьэ хайдах, туох хаамыыны оҥоруохтарай? Санатыым, Владимир Путин сэдэх металлары туһаҕа таһаарыы Арассыыйа саҥа эрэгийиэннэригэр эмиэ барыаҕа диэн иһитиннэрбитэ. Онон бу күннэргэ аан дойду бэлиитикэтин хонуутугар сүрдээх интэриэһинэй саахымат оонньуута буола турар.

СИА хаартыската