“Амма баһыгар мас кэрдиитин хонтуруолга тутабыт”

Амма улууһугар бырабыыталыстыба отчуотугар бара сырыттахпына, хас нэһилиэк аайы дьон Амма өрүс баһыгар маһы кэрдии балаһыанньатын ыйыталлара, бу боппуруос олохтоохтору долгутара көстөр этэ. Билигин бу маһы кэрдии боппуруоһа ханнык таһымҥа тиийдэ? Бу туһунан Амма улууһун экологияҕа уопсастыбанньыктарын түмсүүлэрин салайааччытын солбуйааччы Степан Сутаковтыын кэпсэттибит.

2020 сыллаахха экология, айылҕаны туһаныы уонна ойуур хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ Иркутскайтан сылдьар “Ангара” уонна “Вудлэнд 24” хампаанньаларга маһы кэрдэргэ ойуур учаастактарын 49 сыл болдьохтоох куортамҥа биэрбитэ. Бу хампаанньалар 54 538 уонна 177 405 тыһыынча гектаар иэннээх учаастактарга сыллааҕы кээмэйдэрэ 107 062,2  уонна 243 110,9 тыһ. куб.м. маһы кэрдэр былааннаахтара.

Бу “Ангара” уонна “Вудлэнд 24” хампаанньалары Георгий Маслобойников салайар этэ. Ол эрээри 2021 сыл ахсынньытыттан бу икки хампаанньа дириэктэринэн Максим Белобородов буолбута. Бу киһи өссө Киренскэйгэ “Киренга” уонна “СибЛесФонд” хампаанньалары салайар.

Икки сыллааҕыта өрөспүүбүлүкэ уопсастыбаннаһа Амма баһыгар уонна Алдан оройуонугар маһы кэрдиини утаран, улахан хамсааһын тахса сылдьыбыта. Пандемия кэмигэр 11 847 илии баттааһыны хомуйан, бэрэсидьиэн Владимир Путиҥҥа сурук ыыппыттара.

Бу кэмтэн ыла олохтоох уопсастыбаннай экологтар балаһыанньаны хонтуруолга туталлар. 2020 сылтан барыта 8 төгүл маһы кэрдэр учаастакка бара сырыттылар.

Бу учаастактар Үөһээ Амма бөһүөлэгиттэн 24 килэмиэтир, Амма өрүстэн 30 килэмиэтир, “Лена” федеральнай суолтан 3 килэмиэтир тэйиччи сыталлар. “Хатыыстыыр”, “Амма”, “Үҥүөлэ”, “Улахан Эрэһэ” эбэҥкилэр ородобуой общиналарын сирдэрин-уоттарын таарыйар.

Амма өрүс устатын тухары ураты харыстанар сирдэр бааллар. Бу сирдэргэ хаһаайыстыбаннай үлэ-хамнас бобуллар. Бу ураты харыстанар сирдэр ситимнэригэр Өлүөхүмэ улууһугар “Олекминский” (Амма өрүс төрүттэнэр сирэ), Алдан оройуонугар “Верхняя Амга”, “Мундуруччу”, “Кырбыкаан”, Амма улууһугар “Амма”, Чурапчы, Таатта, Томпо улуустарыгар “Куолума”, “Куолума-Чаппанда” резерваттар бааллар. Бу резерваттар баазаларыгар олоҕуран, “Амма” айылҕа паарката тэриллэригэр үлэ ыытыллар.

Ураты харыстанар сирдэр ситимнэрин тэриллиитэ айылҕа экосистиэмэтэ, уута, ото-маһа, көтөрө-сүүрэрэ чөл буоларыгар туһуланар.

Мас кэрдиллибэт, тиэхиникэ тоҥон турар

— Биһиги бүтэһигин 2022 сыл ахсынньы 31 күнүгэр бара сылдьыбыппыт. Билиҥҥитэ учаастактарга мас кэрдиллибэт, тиэхиникэлэрэ тоҥон турара. Харабылларын көрсүбүппүт. Томмокко сир биэрдэхтэринэ, тиэхиникэлэрин онно көһөрүөхтээхтэр. Кулун тутар саҥатыгар эмиэ эрийэн билсэ сылдьыбытым, тиэхиникэлэрэ сол да турар үһү, туох эрэ хамсааһын таҕыстаҕына, биллэриэхпит диэбиттэрэ.

Билигин ылбыт дэлээнэлэригэр кэрдиллэр бөдөҥ мас суох, тоҕо диэтэр, бу урут сэбиэскэй кэмҥэ кэрдиллэ сылдьыбыт учаастак эбит. Онон саҥа дэлээнэ көрдүүллэрэ дуу, хайдах дуу… Туох баҕарар буолуон сөп.

Салгыы гаас турбата өрүһү туоруур сиригэр, баахтабай бөһүөлэккэ бара сылдьыбыппыт. Бөһүөлэккэ 1230 киһи олорор, дьиэлэрэ толору хааччыллыылаах. “Росприроднадзор”, борокуратуура бэрэстэбиитэллэрэ Амма өрүстэн анаалыс ылбыттара. Бу анаалыс түмүгэ кэлбитэ, туруга мөлтөх. Ууга араас металлар булкадаһыктара нуорманы хас да төгүл куоһарара билиннэ. Бу эргин амгаит диэн саҥа тааһы булбуттар, ону көрдүүллэр, өссө икки баахтабай бөһүөлэк баар дииллэр. Фекальнай ууларын өрүскэ кутан киртиппиттэр диэн эрээри, биир бэйэм бу тааһы көрдөөн, сир баайын хостоон, бырамыысыланнай киртитии буолбута буолуо диэн тус санаалаахпын.

Амма сэлиэнньэтин аннынан эмиэ анаалыс ылбыттара, түмүгэ муус устарга биллиэхтээх. Амма өрүстэн улууспут 13 нэһилиэгэ уонна Чурапчы, Таатта сорох нэһилиэктэрэ ууланан, иһэн олороллор. Онон быйыл салгыы бу баахтабай бөһүөлэктэргэ тиийэ сылдьан, хонтуруоллуохтаахпыт.

— Бу аҕыста бара сылдьыбыккыт тухары, хантан үбүлэнэн айаннаатыгыт?

— Бастаан бэйэбит массыынабытынан, бэнсииҥҥэ харчы бырахсан, барар этибит. Айылҕа туһугар сүрэхтэрэ-дууһалара “ыалдьар” дьон бааллар. Бэнсиинин төлөстөххө, сорох суоппардар босхо илдьэллэрэ. Биирдэ урбаанньыт, дьокутаат Руслан Федотов 80 лиитэрэ бэнсиини биэрбитэ.

“Биһиги буолбатаҕына, ким?”

— Степан Степанович, эһиги уопсастыбаннай түмсүүгүтүгэр хас киһи баарый?

— Улууспутуттан 11 киһи бастайааннай үлэлэһэр. Ону тэҥэ, нэһилиэктэргэ уопсастыбаннай экологтар бааллар. Салайааччыбыт – Анна Шишигина. Биһиги түмсүүттэн үс киһи өрөспүүбүлүкэтээҕи “Сохраним природу Якутии” хамсааһыҥҥа баарбыт. Үс киһи үлэлээбэт биэнсийэлээх, уоннааҕылар үлэлии-хамсыы сылдьар эдэр, орто саастаах дьон. Кырдьаҕастар, биһиги, салгыы үлэлиир солбуктарбытын иитэр соруктаахпыт.

— Уопсастыбанньыктар, эһиги туох санааттан сүрүн үлэҕит таһынан, маннык түбүктээх дьыаланан дьарыктанаҕытый?

— Биһиги көмүскээбэтэхпитинэ, ким көмүскүөй диэн санаа хамсатар. Тулалыыр эйгэбит алдьанан, маспытын “шелкопряд” үөн сиэн, улахан хоромньуну оҥорбута, Аммабыт айылҕата кээрэнэн барбыта. Онон баар-суох аһатан-сиэтэн олорор Ийэ айылҕабытын кэлэр көлүөнэлэргэ төһө кыалларынан чөл хаалларар соруктаах бииргэ түмсүбүппүт.

Маны тэҥэ, дьон сөтүөлүүр сирдэригэр, пляжтарга уонна сыбаалкаларга эмиэ сылдьабыт, эриэйдэлэри оҥоробут. Сайын ахсын Аммаҕа киһи бөҕө сынньана кэлэр. Урукку сылларга ыһан-тоҕон, бөхтөрүн хаалларан барар эбит буоллахтарына, кэлин кэм тардынар, хомунар, бөхтөрүн төттөрү илдьэ барар буоллулар. Дьон тоҕуоруһар сирдэрэ хаһаайыннаах, туалеттаах буолалларын туруорсабыт. Күһүн-саас экологтар тахсан маннык сирдэри ыраастыыбыт, субуотунньуктары тэрийэбит.

— 70 сааспын туоллум диэтиҥ. Урут тугу үлэлии сылдьыбыккыный?

— Сэбиэскэй кэмҥэ оробуочайтан, биригэдьииртэн саҕалаан, нэһилиэк сэбиэтинэн, кэнники сүүрбэччэ сыл олох-дьаһах хомунаалынай хаһаайыстыбатын эйгэтигэр үлэлээбитим.

Хаартыска: С.Сутаков түһэриитэ.