Амма Сулуһа суох Дьоруойа

Амма улууһугар Аҕа дойду Улуу сэриитин уотун ортотунан ааспыт көлүөнэ дьон Сулуһа суох Дьоруойунан билинэр, улаханнык ытыктыыр киһилээхтэр. Ол Бойобуой Кыһыл Знамя, Кыһыл Сулус, Аҕа дойду Улуу сэриитин 1-кы истиэпэннээх уордьаннар, үс бойобуой уонна үбүлүөйдээх мэтээллэр кавалердара, гвардия ефрейтора Семен Дмитриевич Борисов буолар. Кини Кыыс Амма кытылыгар турар Соморсун сириттэн төрүттээх. Сэрии хонуутугар үс сыл өлүү-тиллии уотун ортотунан ааһан, дойдутугар тыыннаах эргиллибит.

Биирдии ытыынан — биирдии өстөөҕү

2010 сыллаахха Амма үс буойунун туһунан бэйиэт Семен Капитонов “Алгыһы андаҕар оҥостон” кинигэни таһаартарбыт. Семен Дмитриевич туһунан аҕыйах хаалбыт докумуоннарынан бэртээхэй уочарка суруллубут. Онно олоҕуран, хорсун буойун туһунан билиһиннэрэбит.

1975 сыллаахха Литовскай ССР оскуолаларын үтүөлээх учуутала П. Фролов ССРС Оборуонатын министиэристибэтин архыыбыттан хомуйбут матырыйаалларыгар олоҕуран “Кыым” хаһыакка таһаартарбыт: “Гвардия ефрейтора С. Д. Борисов 139 №-дээх гвардейскай стрелковай полкаҕа снайперынан сылдьыбыта. Полк 1944 с. бэс ыйын 23 күнүгэр Витебскэй уобалас Шуминскай оройуонугар өстөөх күүскэ бөҕөргөтүммүт оборуонатын тоҕо көппүтэ”. Бу кыргыһыыга буойун сибиниэс ардаҕынан кута турар өстөөх бүлүмүөтүн икки ытыынан суох оҥорон, рота Плиговка дэриэбинэни босхолообут. Салгыы Арҕаа Двина кытылыгар тиийбиттэр. Уҥуоргу кытылы өстөөх туох да хоппот кириэппэһигэр кубулутан олорор, бүлүмүөт уота киһи төбөтүн өндөппөт гына ытар. “Арай кинилэри саҥарбат оҥорбут киһи! Дьэ итини снайпер Семен Борисов оҥорор. Кини сэрэнэн өрүс адьас кытыытыгар саһан тиийэр. Сотору буолаат, өстөөх бүлүмүөттэрэ бииртэн биир ах барбыттара. Өрүһү туоруохха диэри ким да ытыаласпатаҕа. (…) Өрүс биэрэгин иһин кыргыһыыга гвардия ефрейтора С. Борисов снайперскай бинтиэпкэнэн 20‑тэн тахса өстөөҕү суох оҥорбута». Бу кыргыһыыга өстөөх үс атаакатын төттөрү охсубуттар, онон бэйэлэрин дьоно өрүһү туоруулларыгар кыаҕы биэрбиттэр. Дьэ манна көрдөрбүт хорсун быһыытын иһин Семен Борисов алтыс гвардейскай армия командующайын илиититтэн Бойобуой Кыһыл Знамя уордьанын туппута. Маны тэҥэ Литваны босхолооһун иһин Кыһыл Сулус уордьанынан, “Хорсунун иһин” мэтээлинэн наҕараадаламмыта.

“Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр Бойобуой Кыһыл Знамя уордьаны суолтатынан Сэбиэскэй Союз Дьоруойун Сулуһун уордьана эрэ баһыйара. Бу уордьаны баара эрэ уону иһинэн саха ньургун уолаттара ылар чиэстэммиттэрэ. Онтон Албан аат, Кыһыл Сулус уордьаннарынан саха сүүһүнэн саллааттарын оҥорбут хорсун быһыылара бэлиэтэммитэ. Мантан да көстөр бу уордьанынан дьиҥ чахчы уһулуччу хорсун быһыыны эрэ оҥорбут буойун наҕараадаланара”, — диэн суруйар Семен Капитонов уочаркатыгар.

Сэбиэскэй кэм саҕана оскуолаларга Кыһыл суолдьуттар диэн куруһуок үлэлиирэ. “Бэлэм буол” хаһыат 1980 сыл ыам ыйын 18 күнүнээҕи нүөмэригэр Вильнюс куорат 27 №-дээх орто оскуолатын Кыһыл суолдьуттарын суруга бэчээттэммитэ: “Ыраах Литваттан суруйабыт. Дьаныһан өр ирдэһэммит, биһиэхэ күндү киһини — С???? ??????????? ????????. ???????? ?емен Дмитриевиһы буллубут. Буллубут кини суолун. Кини улуу Ийэ дойдубут ыраах атын уһугар, биһиэхэ Прибалтикаҕа, биллэр-көстөр бойобуой суолу хаалларбыт…” Дьэ итинник буойун хорсун быһыытын кэнчээри ыччат үрдүктүк сыаналаабыта көстөр. Ол эрээри улуу дойду уларыйан, итинник сибээстэр хаһыат саһарбыт балаһаларыгар эрэ хааллахтара. Семен Дмитриевиһы сэбиэскэй кэм саҕана Дьоруойга түһэрэ сылдьыбыттар да, хомойуох иһин, тоҕо эрэ ааспатах.

Хойукку дьол

Семен Дмитриевич хойут Дария Титовна Борисованы кытта көрсөн, хас да сыл эйэ-дэмнээхтик, дьоллоохтук олорон ааспыт. Кинилэр хайдах ыал буолан олорбуттарын ииппит кыыһа Тамара Дмитриевна кэпсиир:

“1978 с. саас мин 8 саастаахпар ийэм биэнсийэҕэ тахсан баран, Сэмэн Дмитриевичкэ кэргэн тахсан, Сулҕаччыттан Мээндигигэ көһөн кэлбиппит. Сэмэн биһигини көрсөргө бэлэмнэнэн, ханна эрэ тахсыбыт этэ. Уурбут-туппут курдук хомуллуулаах, элбэх сиэркилэлээх, сувенирдарынан киэргэтиллибит дьиэни сөҕө көрбүтүм. Билигин санаатахха, уус буолан, бэйэтэ дизайнер курдук сиэркилэлэри туруортаан дьиэтин кэҥэтинэр эбит. Кини биһиги кэлиэхпит иннинэ түһээбитин кэпсиирин өйдүүбүн — эттээх-сииннээх эмис биэ дьылыгыр атахтаах, чупчугур кулунчугунаан олбуорун иһигэр киирэн кэлбиттэр, биэ самыытыгар күөх от сыста сылдьара үһү. Ону эһиги кэлэр биккит эбит диирэ”.

Бу икки өттүттэн оҕолоох дьон холбоспуттар. Семен Дмитриевич, бэйэтэ 60‑тан тахсыбыт киһи, Настаа диэн кырдьаҕас ийэлээҕэ, Настя диэн кыыстааҕа, оттон Дария Титовна Тамара, Андрей диэн оҕолордооҕо.

Кини дэгиттэр мас ууһа, оһохчут этэ. Шифоньер-ыскаап бөҕөтүн, сундуук, түннүк араамаларын, олоппос, остуол, оҥочо, о. д.а. оҥороро. Ыаллыы сытар Соморсун нэһилиэгин уһуйааныгар, оччотооҕу сэбиэдиссэй Лебедева Анна Васильевна көрдөһүүтүнэн, оҕолор оонньуур хачыалларын, сыырдарын, карусель, о. д.а. оҥорбутун хойукка диэри туттубуттар. Олохтоох дьаһалта харчы көрбөтөҕөр, Анна Васильевна бэйэм да харчыбар оҥорторуом диэн кэлэн барбыттарын Тамара өйдүүр.

“Бу санаатахха, Сэмэн ийэбин кытта олох олорууһукпун диэн, тиэргэнин олохтоохтук оҥостон барбыта, — диэн салгыы кэпсиир Тамара Дмитриевна. — Уулуссаттан быыл киирэр диэн уһаайба ол өттүн бүтэй күрүөлээбитэ, дьиэтин тэрээһэлээбитэ, уһанарга анаан аһаҕас, бүтэй сарайдары, буочукалаах уу турар, кирпииччэ сарайын, сайын Настя биһиги утуйарбытыгар остуоруйа дьиэтин курдук верандалаах сарайы тутуталаабыта. Боруотабытын күннүү сардаҥалаан, кырааскалаан, кыраһыабай гына оҥорбута. Бэтэрээнин льготатын туһанан, дьоҥҥо уһанан муспут харчытынан “Запорожец” массыына ылбыта. Ханна эрэ бараары гыннаҕына, ол күн сардаҥалаах боруотатынан таһаарарын-киллэрэрин ааһан иһэр дьон тохтоон көрөн турар буолаллара.

Урукку олоҕор хаста да табыллыбатах киһи ийэбинээн олус тапсан олорбуттара. Ийэм бииргэ төрөөбүт убайа-сурдьа суох буолан, аҕатыгар уол оҕону солбуйан тэҥҥэ уһансар эбит. Онон Сэмэнниин тэбис-тэҥҥэ уһансара, тутуһан-хабыһан биэрэрэ. Сэмэн айылҕаҕа чугас киһи этэ, сөп буола-буола ийэбинээн тыаҕа хаама бараллара. Онно сылдьар ыырдарыгар бөх маһын, лааҥкытын ыраастаан тахсаллар эбит. Трассаттан чугас хаамтахтарына, массыынанан ааһан иһэр дьон Сэмэннээх Даайа сиэттиһэн баран сылдьаллар дииллэр үһү диэн ийэм күлэ-күлэ кэпсиирэ. Сэмэн үрдүк дабылыанньалаах буолан, урут соҕотоҕун итинник хаама бардаҕына, аны ханна эрэ тиийэн охтон хаалыа диэн ийэтэ Настаа долгуйар эбит. Оттон билигин тэҥҥэ хаамсар киһилэннэ диэн үөрэрэ.

Сэмэн ийэ кыннын олус ытыктыыра, сөп буола-буола ийэбитигэр барыахха диэн, Бөтүҥҥэ олорор эбээбитигэр ыалдьыттаан кэлэллэрэ. Эбээбит Сэмэни эмиэ сөбүлүүрэ, убаастыыра”.

Хорсун буойун олоҕун кэлиҥҥи сылларыгар булбут дьоло, хомойуох иһин, уһаабатаҕа. 70 сааһыттан тахсан баран, балыктыы сылдьан сыыстаран плевриттээбит. Дария Титовна тиһэҕэр диэри балыыһаҕа сытыһан, көрөн-истэн атаарбыт.

“Мин оччолорго 8 кылаас кэнниттэн педучилищеҕа киирэммин, Амма Покровка сэл. бурдукка быраактыкалана сылдьар кэмим этэ, — диэн Тамара Дмитриевна ол ыарахан күннэри ахтан ааһар. — Арай эмискэ ыарытыйдым, ону салайааччыбыт, мантан чугас олорор эбиккин, дьиэҕэр бараҥҥын эмтэн диэтэ. Дьиэбэр тиийбитим, ийэм аҕабытын тиһэх суолугар атааран түбүгүрэ сылдьар эбит, баттаһан миэхэ этэ да илигэ. Билигин, аҕам бырастыылаһаары бэйэтэ ыҥыран ыллаҕа буолуо дии саныыбын. Кини балаҕан ыйын 13 күнүгэр 1985 с. орто дойдуттан барбыта. Субу олох бараары сытан, хараҕыттан дьэҥкир таммахтар түһэн баран, ийэбэр: “Дьоллоохтук да олордубут”, — диэхтээбит этэ…