Амма суолун кыһалҕата

Айан суолун кыһалҕата ханна да баар. Ордук күүстээх ардахтан  кэлии-барыы харгыстанар, хаайтарыы да буолар. Сайын курулаччы куппут ардахтартан “Амма” суола алдьанан, массыыналар батылланнар, интэриниэт ситимэ онон “туолбуттаах”.

Дьон-сэргэ: “Бу сайдыылаах үйэҕэ итинник суоллаахпыт. Арай, эмиэ балачча ардаатын? Оччоҕуна Олоҥхолорун ыһыаҕар хайдах Аммалыыллар?” – диэн долгуйаллар. “Кэлэр да сылларга күрэхтэһиилэр, тэрээһиннэр ыытыллыахтара дии. Онно аара бадарааҥҥа батыллан баран олороллоругар тиийэл­лэр дуо, оччоҕуна?” – диэччилэр эмиэ бааллар. Оттон маннык кыһалҕаны үөскэппит суолу оҥорууга үлэ-хамнас ыытыллар дуо?

Туох үлэ ыытылларый?

СӨ Тырааныспар уонна суол хаһаайыстыбатын миниис­тирин бастакы солбуйааччы Анатолий Потапов иһитиннэрбитинэн, Ил Дархан сорудаҕынан 2026 сылы киллэрэн туран, Аллараа Бэстээхтэн Амма нэһилиэгэр диэри суол аспаалланыахтаах.

– Быйыл суол үлэтин түмүгүнэн 13 км аспаалланна. Салгыы 6,5 км аспаал суол өрөмүөнүгэр хантараактар баттаннылар. Атын учаастактарга бырайыактар оҥоһуллан эрэллэр. Ил Дархан сорудаҕынан, 145 км усталаах суол аспаалланыаҕа.

Айан аартыга аһылыннаҕына

“Суолтан-иистэн тутуу үлэтэ тутулуктаах” диир Амма улууһугар баһылыгы тутуу боппуруостарыгар солбуйааччы Виктор Смирников:

– Улууспутугар элбэх эби­йиэк тутуллар. Тутуу боппуруоһа суолтан  тутулуктаах. Хаайтарыы буоллаҕына, матырыйаалы таһыы уустугурар, үлэ атахтанар. Итини бу эйгэҕэ үлэлиир буолан, үчүгэйдик билэбин, – диир кини.

Ордук уһун ардахтарга мөлтүүр учаастактар элбэхтэрин бэлиэтиир. Олору учуот­таан былааннар оҥоһуллубуттар. “Олоҥхо ыһыаҕын көрсө “Бөтүҥ”, “Амма” суоллары оҥорууга үлэ ыытыллар. Бөтүҥ – Амма, Чурапчы улуус­тарын холбуур суол. Амма – Бэстээх-Амма суола. Маны сэргэ, нэһилиэк иһинээҕи суол­лары бетоннааһын бы­­лааннанар. Соторутааҕыта СӨ Бырабыыталыстыбатын бэ­­рэссэдээтэлин солбуйааччы, ыһыах тэрийэр кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ С.В.Местников салалтатынан ыытыллыбыт Олоҥхо ыһыаҕын тэрээһинин мунньаҕар, Тырааныспар, суол хаһаайыстыбатын миниистирэ В.М.Сивцев тэрээһин кэмигэр айан-сырыы харгыстаныа суоҕа диэн иһитиннэрбитэ”, – диэн бэлиэтиир В.Смирников.

Айан-сырыы аартыга аһаҕас буоллаҕына эрэ, сайдыы барар кыахтааҕын ыйар. “Суолбут тубустар, туризмы күүскэ са­­йыннаран, үлэни кэҥэтэн улуус­ка үп-харчы киллэрэр кыахтаныахпыт этэ. Ити хайысхаҕа былаан элбэх”, — диэн эбэн биэрэр.

“Амма суолугар элбэхтик хоннулар”

Улууска киириигэ турар Эмис нэһилиэгин баһылыга Прокопий Бубякин суол-иис туһунан санаатын үллэһиннэ:

– 1970-1980 сс. Амма суола сүрдээҕин тупсан турбут кэмнэрдээх. Оччолорго суол­бут өрөспүүбүлүкэҕэ аатырара. Кэлин, 2000 cыллартан, мөлтөөн барбыта. Ол түмүгэр билигин ордук сөтүө, сынньалаҥ кэмигэр, интэриниэт ситимин суолбутунан “барыыр” буол­лубут. Бу сайын мин ааҕарбынан, сэттэтэ-хаста суол улаханнык алдьанан, массыыналар батыллан олордулар.  Иккилии хонукка тиийэ. Уопсайынан, “Амма” суолугар элбэхтик хоннулар. Ити Амма территорията да буолбатар, Амма суола диэн буолар. Ордук куһаҕан суоллар Наахара-Бырама, сороҕо Наахара-Чүүйэ икки ардыларыгар бааллар. Суолбутун Ил Дархан Айсен Николаев көрдө-иһиттэ уонна оҥорорго сорудахтаан са­­наабытын көтөхтө. Бу суолунан аммалар эрэ буолбатах, мэҥэ хаҥаластар, уус маайалар эмиэ айанныыллар. Өссө кэнэҕэһин, ити суол Уус Маайанан муҥурдаммакка, Хабаровскай территориятынан киирэн, Охотскай пуордуттан быһалыы сылдьар кыахтаныахпытын сөп. Онон итини Ил Дархай муударайдык бы­­һаарда диэн сыаналыыбын. Охотскай муораҕа бу суол тиийэр түгэнигэр, федеральнай суолталаныаҕа.

Оттон суол-иис оҥоһуллара буоллар, улууспутугар туризм күүскэ сайдыа, ол оҥочотугар биһиги нэһилиэкпит эмиэ олорсуо этэ диэн баҕарабын. Биһиэхэ “Элиэтиир хоһуун” диэн туристическай бырайыактаахпыт. Уваровтар диэн дьиэ кэргэн күн өрүү-өрүү уоннуу киһини атынан күүлэйдэтэллэрэ болҕомтону тарта. Маны сэргэ, тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар нэһилиэк буоларбытынан сибиэһэй эти, үүтү атыылааһыны кэҥэтиэхпит этэ. Онон суол-иис тэтимнээхтик оҥоһулларыгар баҕарабыт.

Айанньыттары долгутар

“Амма” эрэгийиэн таһымнаах айан суола 2024-2026 сылларга өрөмүөннэнэр. Бу туһунан Ил Дархан Айсен Николаев быһа эпииргэ бэлиэтээн турар. Онон үс улуус дьоно-сэргэтэ тупсаҕай оҥоһуулаах суолунан айаннаары эрэнэ кэтэһэллэр. Маныаха өрөспүүбүлүкэҕэ айан суолларын оҥорууга “Куттала суох  хаачыстыбалаах айан суоллара” национальнай быра­йыак тирэх буолар. Оттон билиҥҥитэ “Суол болдьоммут кэмигэр үлэҕэ киириэ дуо?” диэн боппуруос айанньыттары ордук долгутар.

Хаартыскалар: СИА, СӨ Тырааныспар министиэристибэтиттэн.