Ампаардаахха мэҥэ таас тула мемориал тутулунна

Уус Алдан Дүпсүнүттэн аҕыйах биэрэстэлээх сиргэ сытар Ампаардаах сыһыыта бэйэтин кэмигэр үгүс дьон дьиэлэнэн-уоттанан, үлэлээн-хамсаан олорбут сирэ. От-мас дэлэйдик үүнэр, сылгы-сүөһү уойа мэччийэр Ампаардааҕар Энгельс аатынан холкуос тэриллэн чугас олохтоох дьону түмпүтэ. 1941 сыллаахха сэбиэскэй дьон эйэлээх олоҕун Аҕа дойду уоттаах сэриитэ аймаабытыгар, Уус Алдан оройуонуттан 2323 киһи төрөөбүт дойдуларын көмүскүүр сэриигэ ыҥырыллыбыта. Ампаардаах кыра холкуоһуттан 29 эр бэрдэ кырыктаах кыргыһыы хонуутугар аттаммыта.

Буойуннары кэриэстиир мэҥэ таас

Энгельс аатынан холкуостан сэриигэ барбыттартан 14 эрэ киһи тыыннаах эргиллэн кэлбитэ. 15 уол иэримэ дьиэтигэр төннүбэт дьылҕаламмыта. Сыллар ааспыттарын кэнниттэн, сэрии кэмигэр олорбут көлүөнэ киһитэ, Ампаардаахтан төрүттээх, Өрөспүүбүлүкэ бочуоттаах олохтооҕо Василий Афанасьевич Босиков 1983 сыллаахха сүүрэн-көтөн, сүпсүгүрэн Улуу сэрии кыттыылаахтарын кэриэстээн, барыларын ааттара суруллубут хара мыраамар мэҥэ тааһы Ленинградка оҥорторон аҕалбыта. Бу өйдөбүнньүк бастаан ампаардаахтар Дүпсүҥҥэ киирэр аартыктарыгар турбута. Онтон улахан суол тутуллар кэмигэр мэҥэ тааһы кулууп иннигэр туруорбуттара. Ол кэнниттэн өссө биирдэ көһөн, тыа саҕатыгар Ампаардаахтан Наара алааска тиийэр суол кытыытыгар турбута.

Мэҥэ тааһы сөргүтүү

Бүтэһик турбут сирэ дьон-сэргэ сэдэхтик сылдьан ааһар сирэ буолан, мэҥэ таас кистэммит курдуга, дьүһүнэ-бодото бараммыта. Оннооҕор ханнык эрэ ньүдьү балайдар саанан ыппыт суоллара баар буолбут этэ. Бу балаһыанньаны Дүпсүн саастаах дьоно олус чугастык ылынан, өйдөбүнньүгү сөргүтэр туһунан санааҕа кэлбиттэр. Саха сирин ытык кырдьаҕастарын сэбиэтин чилиэнэ, Ампаардаах төрүт олохтооҕо Иннокентий Бочкарев биир саастыылаахтарын көҕүлээн, 2022 сыллаахха 4500 солкуобайдыынан бырахсан мэҥэ тааһы чөлүгэр түһэрэргэ санаммыттар. Бу кэмҥэ Иннокентий Васильевич биирдэ Ил Дархан Айсен Николаев “Дойдуга бэриниилээх буолуу сылыгар устуоруйаҕа аналлаах өйдөбүнньүктэри сөргүтүүнү өйүөххэ” диэн этиитин таба истэн, бу сөптөөх бачыым буоларын өйдөөбүт. Онтон сиэттэрэн уус алданнар түмсүүлэрин салалтатын кытта сүбэлэһэн, биллэр-көстөр биир дойдулаахтара, Петр Васильевич Гоголевтыын уонна да атын дьону кытта кэпсэтэн былаан оҥорон таһаарбыттар.

Өйдөбүлүн кэҥэтэн

Ити курдук, мыраамартан оҥоһуллубут мэҥэ тааһы Ампаардаахха көһөрөн, бу дойдуга үөскээбит дьон ааттарын үйэтитэр сүрүн мемориал оҥорор былаан үөскээбит. Хайдах быһыылаахтык бу үлэ барбытын Иннокентий Васильевичтан туоһуластым:

— Киһи кырдьан истэҕин аайы, анараа барбыт дьоҥҥо чугаһаан дуу, кинилэр туһунан элбэхтэ саныыр, ахтар буолар эбит. Хайдах олорбуттарын, тугу үлэлээбиттэрин ахтан ааһар түгэннэрбит элбээн иһэр. Бу сирдэргэ сүрдээх элбэх үтүө-мааны дьон олорон ааспыттара. Үлэлээн, үөрэхтэнэн, олохторун оҥостон элбэх көлүөнэ Ампаардаахтан тахсыбыта.

Билигин, арҕаа дойдулар Арассыыйа сирин-уотун айгыратар санааларын утары киирсии кэмигэр, дойдуга бэриниилээх буолууну иитии олус улахан суолталаах. Ону Ил Дархаммыт Айсен Николаев өйдөөн, олус сөптөөх бэлиитикэни ыытта, өйдөбүнньүктэри сөргүтүүнү өйүүр миэрэлэри ылла. Бастаан Дүпсүн кырдьаҕастара сэмэй үппүтүн холбоон дьаһанан иһэн, тастан көмө туппуппут. Ол курдук, Сэрии, үлэ, Сэбилэниилээх күүстэр уонна быраабы араҥаччылыыр уорганнар бэтэрээннэрин уопсастыбаннай тэрилтэлэрин бэрэссэдээтэлэ Вильям Очирович Иванов “Кыайыы пуондатыттан” үп биэрэн өйөөбүтэ. Бу кэнниттэн биир дойдулаахтарбыт симиэтэ оҥорорго, бырайыак таҥарга босхо үлэлээн өйөөтүлэр. Ону кытта олохтоох урбаанньыттар тиэйиигэ, тутууга, сыбааркаҕа көмөлөстүлэр. Биир бастакынан “Далбар” олохтоох дьахталлар түмсүүлэрэ көмөлөһөргө тылламмыта, кинилэр мемориал олбуорун икки төгүл кырааскалаан бэйэлэрин кылааттарын киллэрбиттэрэ. Олохтоох оскуола оҕолоро буор кутан, ону-маны таһан көмөлөстүлэр. Ити курдук, ким даҕаны туора туран хаалбата.

Үөрүүлээх тэрээһин

От ыйын 29 күнүгэр дьон-сэргэ биир киһи курдук туран сөргүппүт өйдөбүнньүгүн тула тутуллубут мемориалы арыйыы үөрүүлээх тэрээһинэ ааста. Ыраахтан-чугастан дьон мунньустан олус истиҥ тэрээһини ыыттылар. Сэрии кыттыылаахтарын таһынан мемориалга тыыл бэтэрээннэрэ, килбиэнннээх үлэ иһин наҕараадаламмыттар, ыанньыксыттар ааттара үйэтитиллибиттэр. Ону кытта араас сылларга бу дойдуттан үөскээн-төрөөн тахсыбыт үтүөлээх үлэһиттэр, учуонайдар, уопсастыбаннай диэйэтэллэр кэлэр кэнчээри ыччакка холобур буолаллар.

Мэҥэ тааһы үйэтитии биир сүрүн көҕүлээччитэ Иннокентий Бочкарев бу ыытыллыахтаах тэрээһиннэртэн бастакылара эрэ буолуо диэн бигэ санаалаах. “Ампаардаах диэки дьон хараҕа эргиллэн, бу сир-уот саҥаттан дьонунан, сүөһүнэн туоллаҕына, ааспыт көлүөнэлэргэ сүгүрүйүү саамай көдьүүстээҕэ буолуо этэ. Маннык мааны сир, дьон үөскүүр, үүнэр-сайдар сирэ буолуохтаах!”