Анна Томская: “Улахан кыайыыбыт – норуоппут билиниитэ, ылыныыта”

Сергей Зверев-Кыыл Уола аатынан Саха Өрөспүүбүлүкэтин Үҥкүүтүн тыйаатырын  саха аркыастырын мусукаана, “Кыл Саха” бөлөх салайааччыта, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх артыыһа Анна Томская үһүс айар киэһэтэ бэйэтин үбүлүөйдээх сылыгар ананыаҕа.

… Халлаантан түһэн кэлбэтэҕэ

“Бу төрүт дорҕооҥҥо бырайыак, кылыһах-кырыымпаны (кыл устурууналаах  кырыымпаны) сөргүтэр үлэ халлаантан түһэн кэлбитэ диир сыыһа буолуо. Ол эрэн, бэйэм эккирэтэн булбут үлэм эмиэ диэбэппин”, – диэн  СӨ үтүөлээх артыыһа, көрөөччүлэрин тапталларын, били­ниилэрин ылбыт Анна Томская “Кыл Саха” тэриллиитин туһунан санатыһан кэпсэтиибитин саҕалаата.

Анна Томская  1993 сылтан, саха аркыастыра тэриллиэҕиттэн,  айар үлэ абылаҥар ылларан,  айымньылаах үлэ үөһүгэр сылдьар. Элбэх дойдуга тии­йэн саха төрүт  култууратын көрдөрөллөрө, атыттары да көрөллөрө. Ол сылдьан би­­лии-көрүү эбиллэн, сонун хайысха  тэтимнэнэн  истэҕин аайы төрүт дорҕоон үстүрүмүөннэригэр  үлэ идэлээх таһымҥа  барыахтааҕын өйдөөбүтэ. Кэргэнэ Афанасий Афанасьевич Томскай (саха аркыастырын солиһа), аркыастыр сүрүн дирижера уонна салайааччыта  Николай Павлович Петров  сахалыы тыастаах кырыымпаны көрдөөһүҥҥэ үлэни саҕалаабыттара.  Анна Ивановна  аттыларыгар сылдьан  эмиэ билэ-көрө, санаатын  үллэстэ сылдьыбыта.

“2013 сыллаахха Александр Дьячковскай-Саарын кэнсиэригэр  ыҥыран,  бөлөх оҥорон кытыннарбыта. Онно Раиса Николаевна Крылова уонна мин таҥсырга, Чолбон Сааска синтезаторга, Вероника Лыткина хомуска, Прокопий Сыроватскай уонна Руслан Габышев кырыымпаҕа доҕу­һуоллаабыппыт. Дьэ, манна бастыҥ кылыһах кырыымпаҕа толорооччуну уонна бастыҥ маастары Руслан Габышевы кытта билсибитим, үстүрүмүөнүн сөбүлүү истэн сэргээбитим. Аны, Саарыным ол кэмҥэ түүннэри-күнүстэри эрийэн, “бырагыраама оҥоруохха, саха доҕуһуола наада”  диэн үлэбин сирдээн биэрбитэ да диэхпин сөп. Оччолорго СӨ култуураҕа уонна духуобунай сайдыыга миниистирэ  Андрей Борисов өйөөһүнүнэн грант сүүйэн, үлэм – биир санаалаахтары түмүү, дор­ҕоон көрдөөһүнэ уонна таһаа­рыыта саҕаламмыта.  Элбэх дьон бииргэ үлэлээһиниттэн, өйөөһүнүттэн бу улахан быра­йыак табыллан үлэлии сылдьабыт. Улахан кыайыыбыт – норуоп­пут билиниитэ, ылыныыта.

Ол эрээри,  өйдөөбөт уонна утарар да дьон бааллара: “Үчүгэй уонна  улахан тыастаах тимир устуруунаҕа оонньооҥ”, “Атын омуктартан үтүгүннэрэн оҥоруҥ”, “Русланы кырасыабай кырыымпа оҥорорго үөрэттэрэ Москваҕа ыытыҥ”, о.д.а. элбэҕи истибиппит. Саха сахатынан ураты буоларын, саха сахатынан кэрэтин куруук этэбит. Бэйэбит ураты сирэйдээх, тыллаах, олохтоох-дьаһахтаах, төрүт үгэстэрдээх, төрүт дор­ҕоонноох омук буоларбытынан кыбыстыбакка, куруук киэн туттуохтаахпыт.

Ол быыһыгар сыыһалар-халтылар, сатаабат буолуу да баар буолаллар. Онтон толлубакка иннибит диэки баран иһиэхтээхпит. Эппитим курдук, бу барыта –  элбэх киһи тэҥҥэ үлэлээһинэ”, – диэн Анна Томская үлэни кыайа-хото тутуу элбэх сыраттан-сылбаттан тахсарын бэлиэтиир.

“Сахам дьоно  күүс-көмө буолаллар”

Анна Томскаяны олус үлэ­һит, идэтигэр бэринии­лээх, санаабытын хайаан да тиһэ­ҕэр тириэрдэр дьулуур­даах киһинэн билэбин. Онуоха айылҕаттан айдарыы эрэ буол­бакка, оҕо эрдэхтэн оҥкул ууруллубутугар саарбахтаабаппын.

“Бастатан туран,  төрөппүттэрим, аҕам Иван Никитич Корякин-Уйбаан Бөтүүнүскэй уонна ийэм Евдокия Семеновна үлэлии үөрэнэргэ, куруук саҥаны билэ сатыырга, баары сыаналыырга бэйэлэрин холобурдарынан үөрэппиттэрэ. Эдьиийим Прасковья Ивановна Емельянова куруук өйөбүл буолара. Оҕо эрдэхпиттэн аҕам байаанын дорҕооно, бииргэ төрөөбүттэри кытта ырыабыт-үҥкүүбүт, Бөтүҥүм сыанатыгар бастакы тахсааһыннарым, төрөөбүт дойдум,  тапталлаах Аммам бу улахан үлэбэр тирэҕинэн, сирдьитинэн буолаллар.

Иккиһинэн,  мин дурдам-хаххам, өйөбүлүм – дьиэ кэргэним. Кэргэним Афанасий – биир санаалааҕым, тэҥҥэ барытын үллэстэн оҥорор киһим. Оҕолорум – кынаттарым! Оҕо эрдэхтэриттэн барытын өйдүү улааппыттара.

Ону сэргэ,  биир идэлээхтэрим, “кыл сахаларым” буол­лаҕа: саха дьолугар кэлбит киһибит – маастарбыт уонна солиспыт Руслан Габышев. Үлэлэригэр олус бэриниилээх,  саха аркыастырын дирижера Анюта Иванова, мусу­кааннар Зоя Васильева уонна Вера Григорьева, Афанасий Федоров, Максим Бордонскай уонна Дмитрий Винокуров, эдэр солиспыт Дьулустаан Никифоров уонна күндүттэн күндү киһим Афанасийым, Олонхо тыйаатырын мусукааннара  Вероника Лыткина уонна Дьокуускайдааҕы муусука кэллиэһин уһуйааччыта Артур Семенов, Олонхо ты­­йаатырыттан мусукааннарбыт  Прокопий Сыроватскай уонна Айсен Кысылбаиков – бары биир санаанан салайтаран үлэлии сылдьар күндү дьоммутунан буолаллар.  Куруук биһигини өйүүр сүрүннээччибит – саха аркыастырын сала­йааччыта Николай Павлович Петров. Биһиги ырыаһыттарбыт, саха мааны куоластаахтара Саарын уонна Варвара Степанова-Арчыына бастакы күннэртэн  биһигини кытары үлэлиилэр. Биһиэхэ сахам дьоно күүс-көмө буолаллар:  элбэх сүбэлэһэр, алтыһар дьоннордоохпун, кинилэр санааларын истэ сатыыбын. Төрүт дорҕооҥҥо үлэ атаҕар турда, аны иннин диэки өссө киэҥник хардыылыырыгар биһиги үөрэнээччилэрбит, тэҥҥэ үлэлии сылдьар дьоммут күүс-көмө буолаллар.

“Таптыыр киһи таптатар”

Анна Томская:

– Ыал ийэтин, кэргэн быһыытынан уһулуччулаахпын дэнэр кыаҕым суох. Ол эрэн,  кэргэн быһыытынан таптыыры сатыахха наада дии саныыбын. Таптыыр киһи таптатар. Бэйэ-бэйэҕэ харыстабыллаах сыһыан, өйдөһүү, өйөһүү хайаан да баар буолуохтаах. Биһиги куруук бииргэ сылдьабыт. Айар үлэһиттэр буолан дьарыкпыт уларыйа турар буолан, баҕар, бэйэ-бэйэбититтэн салҕыбаппыт буолуо. Аркыастырбытын таһынан муусука суруйуутугар үлэлиибит. Афанасийым – балет муусукатын  ааптара. Кини суруйар бириэмэтигэр кыах биэрэ сатыыбыт, чуумпурабыт. Сылайаары гыммытын өйдөөтөхпүнэ,  аралдьытабыт, туох эмэ кэрэхсэбиллээҕинэн саататабыт. Мин оркестровкаҕа, аранжировкаҕа үлэлиибин. Эмиэ үстүрүмүөннэр ортолоругар наушник­таах күнү күннээн олоруохпун сөп. Оччоҕо, оҕолор дьиэ үлэтин бэйэлэрэ толороллор.

Аны, кинигэҕэ үлэлэһэбит. Атыттан атын буочар, матыып кэлэр, саҥа үлэ саҕаланар.

Дьахтар быһыытынан, астаан, илиинэн ону-маны оҥорон аралдьыйабын. Кинигэ ааҕарбын олус сөбүлүүбүн. Сарсыардам оҕо эрдэхпинэ аҕам анабыл хоһоонноруттан саҕаланар буоллаҕына, билигин бэйиэттэр хоһооннорун ааҕарбыттан саҕаланыан сөп. Күннэтэ эппин-хааммын хамсатар эрчиллиилэри оҥоробун. Олус сылайар түгэннэрбэр тыаҕа тахсан хаамабын, салгын сиибин эбэтэр дьүөгэлэрбин кытта көрсөбүн.

Ойуулуур-дьүһүннүүр  мусуойга сылдьарбын олус сөбүлүүбүн, куруук онтон сэргэхсийэн кэлэбин. Үөрэнэрбин, бэйэбэр саҥаны арыйарбын, билбэппин билэ-көрө сатыырбын  сөбүлүүбүн. Онлайн-куурустар, омук тыла уонна да атын дьарыктар олус сэргэхситэллэр.  Дьону кытары алтыһыыттан, ол иһигэр устудьуоннарбыттан,  биһиэхэ дьарыктанар дьонтон эмиэ үөрэнэбин. Үлэм, идэм миэхэ таптыыр дьарыкпынан буолара – дьолум.  Кэргэмминиин үлэбитигэр үөрбүтүнэн тиийэрбит, дьиэбитигэр үөрбүтүнэн кэлэрбит – дьол!

Тохсунньу 26 күнүгэр киэһэ 5 чаастан Өксөкүлээх Өлөксөй аатынан Норуоттар доҕордоһууларын дьиэтигэр буолар кэнсиэркэ Саха аркыастыра, Анна Ивановна салайар «Кыл Саха» бөлөҕө кылы тэҥэ, атын үнүстүрүмүөннэргэ саха, казах, монгол омуктар айымньыларын, сахалыы былыргы матыыптары, аныгы ырыалары уонна үҥкүүлэр доҕуһуолларын, Анна Томская доҕуһуолунан Ырыа Саарынныын тэҥҥэ үлэлэрин истиэххит, сэргиэххит.