Антибиотигы туһаныы аныгы кыһалҕалара

Киһи аймах бастакы антибиотик быһыытынан туттубут эмэ — пенициллин — мөлүйүөнүнэн булгуччу өлүөхтээх дьон тыынын өллөөбүтэ. XX үйэ улуу арыйыыта Аан дойду II сэриитин кэмигэр туһаныллан барбыта. Пенициллин арыллыан иннинэ, балыыһаҕа тиксэриллибит, ситиһиилээхтик эмтэммит саллаат өлөн хаалара кими да соһуппат этэ.

Пенициллин бүгүн тоҕо туһата суоҕуй?

Антибиотигы туһаныы үтүөрүү хартыынатын эмискэ тупсарбыта. Урут ыарыһах өлөрө-тиллэрэ мэктиэлэммэт буоллаҕына, өрүһүллэр туруктаах киһи чопчу быыһанара билгэлэнэр буолбута. Пенициллин көмөтүнэн хара баһаам киһи быыһаммыта. Саҥа эмп киһи аймах баар буолуоҕуттан сордообут үгүс бактыарыйаны самнарбыта. Стрептококк, стафилококк, оһоҕос палочката, тиф, холера, дифтерия, сифилис ыарыылары көбүтээччилэр бары пенициллин дьайыытын тулуйбат этилэр. Ол эрэн, ыарыы үксүн кыайар эминэн ааттаммыт пенициллин туһалыыр кыаҕа бэрт кылгас кэм иһигэр мөлтөөн эрэрэ бэлиэтэммитэ. Тоҕо маннык буолбутай?

Бактыарыйа — тыыннаах харамай. Эволюция сокуонунан, саҥа куттал үөскээтин кытта мутация көмөтүнэн пенициллини утарылаһар кыахтаах штаммнар үөскээн барбыттара. Онон, өскөтүн бастаан эмтээһиҥҥэ пенициллин дозата хас эрэ тыһыынча условнай единицанан ааҕыллар эбит буоллаҕына, кэлин туһалыыр дозата сууккаҕа 1–2 мөлүйүөн условнай единица буолуохтаах. Сорох ыарыылары тохтоторго 40–60 мөлүйүөн условнай единица күн аайы кутуллуохтаах. Ол эбэтэр, үйэ аҥаара ааһыыта бактыарыйалар пенициллини утарылаһар кыахтара тыһыынчаттан тахса төгүл улааппыт.

Пенициллин көмөтүнэн эмтэммит дьон ахтыыларын аахтахха, бу олус ыарыылаах эмтээһин көрүҥэ этэ. Бороһуок быһыытынан кэлэр эми сиэс-

тэрэ физрастворга кутан суурадаһын оҥорор уонна күҥҥэ 4–5 төгүл олус ыарыылаах укуол оҥорор эбит. Үгэс курдук, бу эми эмэһэ быччыҥар туруорар этилэр, онон аҕыйах күнүнэн ыарыһах сатаан олорбот, умса эрэ сытан утуйар буолара. Хата пенициллинтэн ордук үчүгэй дьайыылаах антибиотик көрүҥнэрэ көстөн барбыттара, киһи аймах саҥа куттала суох үйэҕэ үктэммитэ.

“Сэрии сэбин куоталаһыыта”

Антибиотик эмп көрүҥүн быһыытынан баар буолуоҕуттан, 1944 сылтан 1972 сылга диэри киһи олоҕун уһуна ортотунан аҕыс сылынан уһаабыта биллэр. Ол эрэн, 70‑с сыллар саҕаланыыларыгар саҥа антибиотиктары булуу эмискэ бытаарбыта. Бу куһаҕан көстүү буолара тута өйдөммүтэ. Бактыарыйалар кылгас кэм иһигэр саҥа антибиотигы утарылаһар кыахтара биллэрдик улаатара. Бу кэмнэргэ чинчийээччилэр антибиотигынан эмтээһин “сэрии сэбин куоталаһыытыгар” майгынныыр үлэ буолбутун өйдөөбүттэрэ. Учуонайдар ол кэмтэн ыла баар антибиотиктары тупсарыы уонна саҥа антибиотиктары көрдөөһүн үлэтин быыс-

тала суох ыыталлар. Билигин “былыргы” антибиотиктар сорох көрүҥнэрэ өссө даҕаны эмтээһиҥҥэ туһаныллаллар. Оннооҕор пенициллин сифилис курдук ыарыыны эмтээһин бастакы түһүмэҕэр ананар. Ол эрэн, билигин үксүн антибиотиктар саҥа көлүөнэлэрин тутталлар. Бары билэр, туһанар ампициллин, амоксициллин курдук антибиотиктарбыт уонунан сыллар тухары эмтиир дьайыылара тупсарыллыбыт аныгы эмп көрүҥнэрэ буолаллар.

Ситэ эмтэммэт буолуу содула

Пенициллини арыйбыт Александр Флеминг өссө 1942 сыллаахха антибиотигынан эмтээһин булгуччу толору ыытыллыахтааҕын туһунан лиэксийэлэригэр этэрэ. “Сотору кэминэн бу эми маҕаһыынтан холкутук атыылаһар кэмнэр кэлиэхтэрэ. Ол иһин пенициллини туһата суох оҥорор куттал баар. Холобур, мистер Х күөмэйэ ыалдьар. Кини пенициллин атыылаһар уонна стрептококк олоччу өлөрүттэн кыра эми иһэр. Ыарыы ааһар эрээри, микроб тулуйумтуо көрүҥнэрэ тыыннаах хаалаллар. Онтон кини ойоҕор ыарыыны сыһыарар. Ойоҕо пневмониянан ыалдьар, ону пенициллининэн эмтииллэр. Ол эрэн, хаалбыт стрептококк эмп дьайыытыгар утарылаһар кыахтаммыт буолан, эмтээһин туһата суох буолар, миссис Х өлөр. Ким кини өлүүтүгэр буруйдааҕый? Пенициллиҥҥэ холуон сыһыанынан бактыарыйа айылҕатын уларыппыт киһи, кини кэргэнэ”.

Флеминг билгэтэ толору туолбута. Антибиотигы ырысыаба суох аптекаттан атыылаһар кыах үөскээбитин кэнниттэн, ситэ эмтэммэтэх бактыарыйалар саҥа күүстээх штаммнарга кубулуйаллара улааппыта. Антибиотикка тулуурдаах (резистентность диэн ааттанар) ыарыы штаммнара тэнийэн барбыттара, киһи аймах бактыарыйалары кытта тохтоло суох куоталаһыыга киирбитэ.

Билигин Аан дойдутааҕы доруобуйа харыстабылын тэрилтэтэ антибиотикорезистентность (антибиотигынан эмтээһиҥҥэ бэриммэт буолуу) көстүүтүн кэлэр үйэ биир сүрүн кутталынан ааттыыр. «Ланцет» сурунаалга 2019 сыллаахха тахсыбыт ыстатыйаҕа этиллэринэн, аҥаардас Европаҕа 2007–2015 сылларга бу көстүүттэн сылтаан доруобуйа эмсэҕэлээһинин ахсаана икки төгүл улааппыт. Хас даҕаны көрүҥ антибиотикка бэриммэт ыарыылар баар буолуталаан эрэллэрэ бэлиэтэммит. Сылтан сыл эмтэниигэ кыайтарбат штаммнар ахсааннара элбээн иһэр, оттон саҥа күүстээх антибиотигы булуу аҕыйаан иһэр. Судургутук эттэххэ, бу “сэрии сэбин куоталаһыытыгар” биһиги кыайтаран эрэбит.

Биир санаа суох

Буруй аҥаардас ситэ эмтэммэт дьоҥҥо сыппат. Антибиотигы тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар бэрт киэҥник тутталлар. Антибиотик эбиилээх аһы биэрии сүөһү ыйааһын эбэригэр биллэрдик туһалыырын бэлиэтээбиттэрин кэнниттэн бу ньыма аан дойду үрдүнэн киэҥник тарҕаммыта. Мантан сылтаан пиэрмэлэргэ “эрчиллибит” бактыарыйалар айылҕаҕа тарҕаныылара өссө сыыдамнык барбыта дакаастаммыт чахчы. Бу көстүү дьиҥ кутталлааҕын өйдөөбүттэриттэн ыла аан дойду дьоно антибиотикорезистентность тарҕаныытын утары үлэ ыыта сатыыллар. Дьоҥҥо уонна сүөһүгэ антибиотигы туттууну хааччахтааһын, дьону эмтииргэ улахан суолталаах антибиотиктары сүөһү аһыгар эбээһини бобуу, антибиотигы сөптөөхтүк туһаныы туһунан сырдатыы үлэтин ыытыы уо. д.а. миэрэлэр ыытыллаллар. Чинчийиилэр көрдөрөллөрүнэн, антибиотигы туттууну аччатааһын, кырдьык, туһалаах, тута үчүгэй түмүктэри аҕалар.

Ол эрэн, буоларын курдук, кыһалҕа биир дойду таһыттан тахсар буоллаҕына, биир кэлим быһаарыыны ылынар олус уустук. Хас биирдии дойду бэйэтигэр барыстаах буоларын курдук туттуна сатыыр. Холобур, Европа үгүс дойдуларыгар 2007 сылтан тыа хаһаайыстыбатыгар антибиотигы туһаныы 70% намтатыллыбыт, ол оннугар санитарнай нуормалар ирдэбиллэрэ күүһүрэн биэрбит. АХШ бу боппуруоска саҥа антибиотиктары көрдөөһүнү күүһүрдүүнү ордук көдьүүстээх быһаарыынан ааҕар. Оттон Азияҕа бу кыһалҕа баарын өйдүүллэр эрээри (холобур, Кытайга, Таилаҥҥа, Японияҕа), сорох дьадаҥы дойдулар эрчимнээх миэрэлэри ыларга тиэтэйбэттэр.

Холобур, Индияттан элбэх олус бөҕө бактыарыйа штаммнара тарҕаммыта чахчыламмыта. Африка дойдуларыгар антибиотик билигин дьону эмтииргэ да тиийбэт, ол эрэн, кэлэр кэмнэргэ улахан куттал бу материктан тахсыан сөп. Арассыыйа антибиотикорезистентность утары охсуһууга аан дойдуга ылыллыбыт нуормалары олоччу толорорго дьулуһар дойдуларга киирсэр.

Александр Флеминг хаартыската бикипиэдьийэттэн