“Аныгы технологиялар тыа хаһаайыстыбатын хайдах уларыталларый?”

Бу күннэргэ СӨ Тыатын хаһаайыстыбатын уонна аска-үөлгэ министиэристибэтин сыллааҕы үлэтин түмүктүүр тэрээһиннэр ыытылыннылар. “Үбүлээһин саҥа мэхэньиисимнэрэ”, “Электроннай бүддьүөт” ФГИС нөҥүө судаарыстыба өйөбүлүн миэрэлэрин ылыы” стратегическай сиэссийэ буолла. “Саха Өрөспүүбүлүкэтин агро-бырамыысыланнас комплексыгар каадырдары тардыы” диэн тиэмэни дьүүллэстилэр.

Ахсынньы 9 күнүгэр М.Г.Сафронов аатынан Саха сиринээҕи ТХНЧИ “Аныгы технологиялар тыа хаһаайыстыбатын хайдах уларыталларый?” диэн билим үлэһиттэрин, тыа хаһаайыстыбатын оҥорон таһаарааччыларын кытта “төгүрүк остуол” сэргэхтик ааста.  Аныгы үйэҕэ хайа да салааҕа технология сайынна диир кэммитигэр олоробут. Билимҥэ саҥаны киллэрии түмүгэр тыа сирин олоҕо-дьаһаҕа, хаһаайыстыбата сайдыахтаах диэн тиэмэ эбит. Манна сиэксийэлэринэн хайдыһан үлэлээтилэр. Билигин Арктика сайдыыта инники күөҥҥэ тутуллар кэмигэр бу түөлбэ да диэххэ, хайдах астаах-үөллээх, таҥас­таах-саптаах, сайдыылаах олороро кими баҕарар интэриэһиргэтэрэ чахчы. Биллэрин курдук, Арктикаҕа сыана ыарахана суола-ииһэ ырааҕыттан тутулуктаа­ҕын бары билэбит. Онон бу дойдуга олорор дьон олохторун таһыма киин сирдэртэн хаалсыбатын туһугар “төбөнү сынньаллар”. Министиэристибэбит СӨ Тыатын хаһаайыстыбатын уонна аска-үөлгэ бэлиитикэтэ диэн ааттаах. Ону үксүгэр дьон уруккулуу тыа хаһаайыс­тыбатын министиэристибэтэ дииллэр судургутук. Дьиҥэ, аска-үөлгэ бэлиитикэтэ диэн эбилик баарын уонна ол олус суолталаах  буоларын умну­муоҕуҥ.

Биһиэхэ фрукта, оҕуруот аһа түргэнник буорту буолбатын диэн араас химияланан кэлэрин бары билэбит.

Хоту улуустарга билигин төһө кыалларынан, күн-дьыл усулуобуйатыгар олоҕуран, кэтэх ыаллар тэпилииссэ олордор буоллулар. Бэл, Аллайыаха Быйаҥныырыгар арбуз үүннэрэллэр, таас хайа быыһыгар олорор Сэбээн Күөлгэ оҕурсу үүнэр… Итинник холобур элбэх. Ол да буоллар, билигин “Арктикатааҕы эргиэн-логистика хампаанньата” АУо (уруккута Якутоптторг”) тэрилтэ хоту улуустарга уунан, сөмөлүөтүнэн тиэйэр “күөх эриэйстэрин” кэтэһии-манаһыы син-биир тохтообот. Бачча ыраах сирдэргэ туох да тиийиэ суоҕун, хата, өрөспүүбүлүкэбит салалтатын сөптөөх дьаһалларын түмүгэр хааччыйыы быстыбат диэн үгүс хоту олохтоохтор махтанан кэпсииллэр.

“Үөһээ тахсан иһэр тэпилииссэ”

Сүөһү аһылыгын бэлэм­нээһин, сиэмэни ылыы сиэксийэтигэр учуонай Людмила Коколова “Вертикальная теп­лица” диэн иһитиннэриитин сэргээтим.

–  Мин Билим уонна технология Сколковскайдааҕы институтугар үстэ баран идэбин үрдэппитим. Бу институкка аграрнай эмиэ хайысха­лаахтар. Биһигини “Сколтехагро” агротехнология бырайыактыыр киинин дириэктэрэ, сыыппара агролабораториятын баһылыга, бэрэпиэссэр, дуоктар Лоран Генцбиттель үөрэппитэ. Кини: “Аан дойдуга киһи ахсаана элбиир, бу дьон аһыахтарын-таҥныахтарын наада”, – диэн өйдөбүлү тутуһар. Учуонайдар сабаҕалааһыннарынан, 2030 сылтан ас-үөл тиийбэт буолар куттала суоһуур эбит. 2030 сыл диэн бу ыган кэллэҕэ. Оттон 2050 сылга киһи ахсаана аан дойдуга 9 млрд буолуо, оччоҕо киһи аймах икки төгүл элбэх белковай аһылыкка наадыйар буолуо диэн этэр.

Аныгылыы саҥа технологиялары, айылҕаҕа куттала суох технологиялары туһаныы, үүнүүнү үрдэтиини ситиһии, иҥэмтиэлээх аһынан хааччы­йыы сүрүн сорукпут буолар.

Биһиэхэ фрукта, оҕу­руот аһа түргэнник буорту буол­батын диэн таһын араас бэссэстибэлэринэн сотоллорун бары билэбит. Ол иһин ыраах, бэйэ үүннэрбиппитин туһанар, аһыыр туһугар уустук суоллаах-иистээх дойдуга “Вертикальнай тэпилииссэни”  оҥоруохпутун наада.

Маннык тэпилииссэни туттахха, ороскуота да кыра буолуон сөбүн бэрэпиэссэрбит эппитэ. Бу идиэйэҕэ олоҕуран, хайыы үйэ красноярскайдар, новосибирскайдар бэйэлэрэ оҥостон эрэллэр. Биллэн турар, Саха сирин курдук тымныы дойдуга маннык тэпилииссэни тутууга син-биир үп-харчы көрүллүөхтээх. Идиэйэни истэн баран, “төгүрүк остуолга” Владимир Анисимов (Сунтаар, Кириэстээх) оскуола уонна хочуолунай икки ардыгар тэпилииссэ тутар баҕалааҕын эттэ. Матвей Евсеевтиин көрсөн бу боппуруоһунан, идиэ­йэнэн интэриэһиргэтиэн баҕарар,  – диир бэтэринээринэй наука дуоктара, гельминтология лабораториятын сэбиэдиссэйэ, кылаабынай научнай сотрудник Людмила Коколова.

В.Ф.Анисимов  баҕа санаа­тын истэн баран, өрдөөҕүтэ Муома улууһугар сылдьан Брызгалов диэн оскуола дириэк­тэрэ оскуолаттан чэпчэҕэ барыыга оскуо­лаҕа сыһыары тэпилииссэ оҥорбутун сөҕө көрбүппүн санаан кэллим. “Оҕолор тоҥо-тоҥо таһырдьа кулгаахтарын саба тутта-тутта сүүрэллэрин көрөн, маннык санааҕа кэлбитим. Сайын тэпилииссэ буолар, кыһын оҕолору тымныыттан хаххалыыр”, – диэбитэ оччолорго рационализатор-дириэктэр.

Арктиканы абырыан сөп

Людмила Михайловна этэринэн, үөһээ тахсар (долбуурдар курдук)  тэпилииссэ  ордук Арктика бөлөҕөр туһалаах буолуоҕа. Оччоҕуна сылы эргиччи аэропоника уонна гидропоника көмөтүнэн үүнүүнү ылар кыахтаныахтара. Бу тэпилиис­сэ биһиги көрө уонна туһана үөрэммит тэпилииссэбититтэн кыра иэннээх сиргэ тутулларынан-оҥоһулларынан, уоту уонна ууну 90 бырыһыан кэмчилииринэн уратылааҕын ыйда. Учуонай үөһээ дьаарыс­танан тахсан иһэр тэпилииссэни оҥоруу Дьааҥы улууһугар сөп түбэһиэн сөбүн бэлиэтиир. Холобура, Дьааҥыга маннык тутууну үлэҕэ киллэрдэхтэринэ, ыаллыы Эбээн Бытантай улууһа эмиэ күөх, сибиэһэй аһынан сылы эргиччи хааччыллар кыахтаах.

– Үөһээ этэн аһарбытым курдук, син-биир үбү эрэ­йэр. Онон төһө суумаҕа тутуохха сөбүн Сколково институтугар аахтаран эрэбит. Кинилэр хайа кыалларынан үбүн кэмчилиир өттүн (барылын)  көрүөхтэрэ.  Идиэйэ табыллара, олоххо киирэрэ буоллар, олус көдьүүстээх буолуо этэ, – диэтэ Л.Коколова.

Билигин кини “От национальной к глобальной безопасности: многофакторный анализ вызовов и угроз стабильному развитию Центральной Азии” диэн Кыргызстаҥҥа ыытыллар билим кэмпириэнсийэтигэр онлайн кыттыаҕа.

САНАА

Анастасия Большакова, Аллайыаха Быйаҥныыр нэһилиэгин баһылыга:

– Быйаҥныырга ыаллар тэпилииссэ оҥостон, оҕуруот аһын эҥин олордоллор. Арбуз олордубуттара ыраатта. Сүрдээҕин үүнэр. Ийэм, эдьиийим клубниканы сэргээтилэр, үүннэрэн сиэннэрин аһаталлар. Дьон тыква олордор. Виноградынан дьарыктаныахтарын баҕараллар даҕаны, туга эрэ табыллыбат. Улуустааҕы тыа хаһаайыстыбатын управлениета бу сайын элбэх оҕолоох 3 ыалга тэпилииссэлэри ылан биэрбитэ. Онон ол ыаллар оҕуруот аһын үүннэрэн абыраннылар.

БЭЛЭМНЭЭТЭ: ЖЕННИ СТРЮКОВА.
ХААРТЫСКАЛАРЫ Л.КОКОЛОВА ЫЫТТА.