Арахсыы эмиэ бырааһынньык эбит

Кэлиҥҥи кэмҥэ араас хабааннаах бырааһынньыктары толкуйдуур буоллулар. Холобур, арахсыыны бэлиэтииллэр, дьиэ кыылларын (куоска, ыт, күтэр, ат…) төрөөбүт күннэрин оҥороллор…. Сахаларга ити арахсыыны бэлиэтээһин бастакы, социальнай ситимнэринэн аһаҕастык тарҕаммыт түгэн буолан эбитэ дуу, элбэх киһи өйдөөбөт. Ону ааһан сахаҕа сөбө суох сиэр-майгы диэн аһаҕастык сиилииллэр.

 Өйдөммөт бырааһынньык

Саха сиригэр эриттэн арахсан баран дьүөгэлэрин ыҥыран дирбиэннээхтик-дарбаннаахтык бэлиэтээбитин туһунан видео сири-сибиири бараабыта, ырытыы, санаа этии да элбэҕэ. Биллэн турар, олоххо араас буолар. Хас биирдии ыал олоҕо — бэйэтин талан ылбыт дьылҕата, кыттыһан оҥорбут уйалара. Ол күннээҕи олоххо туох буола турарын биһиги билбэппит. Өйдөспөт быһыы тахсара, ыал олоҕо алдьанара туох да үчүгэйэ суох. Дьон урут да арахсаллара, кэлин даҕаны арахсыахтара турдаҕа. Ол гынан баран, араастаан “бэчэрииҥкэ”, “кыайыыны бэлиэтээһин” эҥин диэн тупсаран, уҕарытан этэ сатаабыттарын иһин, бар дьон хараҕар син биир арахсыы кэнниттэн дьоллонон бырааһынньыктааһын диэн өйдөнөр, оннук көстөр.

Ити билиҥҥитэ соҕотох түгэҥҥэ саамай өйдөммөтөҕө диэн сыбаайба маҥан ырбаахытын кэтии. Маҥан ырбаахы сырдыгы, ырааһы, үтүөнү кытта ситимнээх диэн өйдөбүллээхпит. Ол да иһин ыал олоҕун укулаатын оҥостор сыбаайбатыгар маҥан таҥаһы кэтэн эрдэҕэ. Арахсан баран сыбаайба ырбаахытын кэппиттэрэ, фата иилиммиттэрэ букатын өйдөммөт. Ити ыҥырыллыбыт кыргыттар ортолоругар, бука, биир эмэ эрдээх дьахтар хайаан даҕаны кэллэҕэ. Эригэр ханна барарын туох диэн эппитэ буолла…

Тустаах тиэмэҕэ ылсыам иннинэ син элбэх киһи санаатын иһиттим, аахтым, көрдүм. Биллэн турар, ити түгэни өйдөөбөт киһи элбэх. Ордук аҕа көлүөнэ ылыммат, биһирээбэттэрин биллэрэллэр. Онтон эдэрдэр дьон бэйэтин олоҕо, хайдах да дьаһаннын диэх курдук санаалаахтар.

Алдьархайтан ас тахсар

Биһиэхэ ити билиҥҥитэ өйдөммөтүн, сахалыы сиэргэ-майгыга сөп түбэспэтин иһин, тас дойдуга тарҕаммыта быданнаабыт. Оччотугар арахсыыны “бырааһынньыктааһын” тас дойдулары үтүктүү дуо? Холобур, сорох дойдуларга сыбаайба тэрийэр хампаанньалар аны арахсыы төрүөтүнэн эмиэ бырааһынньык оҥорор өҥөлөөхтөр үһү. Арахсыыны баар буолуохтаах көстүү курдук ылынар дьон элбээбитин ыйаллар. Эбээһинэстэн куоппут дьон быһыытынан киэҥник бэлиэтиир “үгэстэммиттэр”. Анаан-минээн бу курдук ис хоһоонноох тэрээһиннэри ыытар, өҥө оҥорор тэрилтэлэр балачча элбэхтэрин ыйаллар. Алдьархайтан ас таһаарыныы диэн маны этэн эрдэхтэрэ. Ааспыт сылы кытта тэҥнээн көрдөххө, бу курдук “бырааһынньыкка” сайаапка киириитэ 22% үрдээбит. Оннооҕор арахсан баран эрдэрин, ойохторун, доҕотторун, дьиэ кэргэн дьонун барыларын ыҥыран бэлиэтииллэр үһү.

Уйулҕа үлэһиттэрэ арахсыыны үчүгэй да, куһаҕан даҕаны диэбэттэр. Ол гынан баран, арахсыы уһун уонна уустук хардыы, дьыала буоларын бэлиэтииллэр. Хайа хайаларыгар даҕаны ыарыыта суох ааһара ордук диэн ыйаллар. Үксүгэр арахсыбыт дьахтар 70 бырыһыана ааспыт олоҕуттан санаарҕыыр, хайдах баарынан ылыммат, инники олоҕун оҥостубутунан барбат эбит. Бу маннык түгэҥҥэ чугас дьон көмөтө, санаа атастаһыыта туһалаах диэн этэллэр. Ол да иһин тас дойду дьахталлара араас бэчэрииҥкэни, бырааһынньыгы оҥорон эрдэхтэрэ. Арассыыйаҕа эмиэ ити көстүү, арахсыыны бэлиэтээһин балачча киэҥник тарҕанан эрэр эбит.

Арахсыы төрүөтэ

Ханнык баҕарар дойдуга курдук Арассыыйаҕа арахсыы төрүөтэ араас буолар. Бүтүн Арассыыйатааҕы уопсастыбаннай санааны үөрэтэр киин ырытыытыгар олоҕурдахха, дьиэ кэргэн сыһыаныгар соччото суохтук дьайар хас даҕаны төрүөт баар эбит. Ол курдук, бастатан туран, үп-харчы кырыымчыга (38%), олорор дьиэ суоҕа, ипотека ыстаапката үрдүгэ (8%) дьайар диэбиттэр. Иккиһинэн, эрдии ойохтон иккиттэн биирдэстэрэ таҥнарбыт (18%), куһаҕан дьаллыкка ылларыы (10%), кырбый (3%). Үсүһүнэн, өйдөспөт буоллубут (14%), этиһии (5%), хайабыт да иннин биэрбэт 4% диэбиттэр. Төрдүһүнэн, бэйэ-бэйэбитин ытыктаабаппыт, тулуйбаппыт (6%), итэҕэйии, эрэнсии суох (4%) диэн ыйбыттар. Бэсиһинэн, хараахтырбыт сөп түбэспэт (9%), олоххо атын-атын көрүүлээхпит, интэриэстээхпит (4%), үчүгэйдик толкуйдаммакка ыал буолбуппут (7%), эппиэтинэһэ суох (5%). Алтыһынан, үлэтэ суох (5%), туруга суох (2%) буолуу арахсыыга тириэрдибитин ыйбыттар.

Оннооҕор дьахталлар үрдүк дуоһунаска таҕыстахтарына, биллэр-көстөр буоллахтарына эр киһитээҕэр балтараа төгүл элбэхтик арахсалларын туһунан суруллар. Итини Саха сиригэр олорор дьахтар дириэктэрдэр, салайааччылар кыттыбыт ыйытыктара туоһулаабыт. Уон дьахтартан түөрдэ арахсар эбит. Бу бэйэтэ туспа тиэмэ, толкуйдуурга төрүөт буолар.