Арассыыйа: сыл бэлиэ түгэннэрэ

Дойдубут устуоруйатыгар быйыл эмиэ биир умнуллубат сыл ааһан эрэр. Арассыыйа састаабыгар Донецкай, Луганскай Народнай Өрөспүүбүлүкэлэр, Запорожье, Херсон уобаластара киирдилэр, Азовскай Арассыыйа бас билэр муората буолла. Дьиҥэр, бу боппуруостар маҥкы маһын курдук эмискэ күөрэс гымматахтара чахчы. Бүгүҥҥү нүөмэргэ РФ бэрэсидьиэнэ Владимир Путин бу сылга ыыппыт мунньахтарыттан, дойду салайааччыларын кытары көрсүһүүлэриттэн, аан дойдутааҕы таһымнаах тэрээһиннэргэ тыл этиилэриттэн сүрүннэрин, бэлиэ түгэннэрин ылан көрүөххэ.

Сылы саҕалыыр кэпсэтиилэр

Былырыын баччаларга ахсынньыга Москваҕа Владимир Путин улахан пресс-кэмпириэнси­йэтигэр кыттыбытым. Бу – бэ­­рэсидьиэн атах тэпсэн олорон кэпсэтэр улахан тэрээһиннэриттэн биирдэстэрэ. Онно олорон болокунуоппар: “Дойдубут бары өттүнэн көмүскэллээх буолуох­таах, ону бүгүҥҥүнэн эрэ сыана быһан былаанныырбыт тутах. Инникибитин барытын эрдэттэн хайынан көрөн олорор буолуохтаахпыт. Хайа өттүбүтүттэн өмүтүннэрэн уонна хаһан “оройбутугар охсоллорун” кэтэспэккэ”, – диэн эппитин бэлиэтэммиппин. Биһиги дойдубут сирэ-уота киэҥэ бэрт буолан, кырдьык, кыраныыссаны манааһыҥҥа үлүгэрдээх үп да, күүс-күдэх да эрэйиллэрэ биллэр дьыала.

2014 сыллаахтан дойдубут иннэ-бүргэс үрдүгэр олорор. Ыаллыы олорор Украина Евромайдаан кэнниттэн Евросойууска, НАТО-ҕа киирэбин диэн биллэрэн, биир өттүнэн, биһиэхэ уйабытыгар уу киллэрбитэ. Иккис өттүнэн, тас дойдулары кытары сыһыаммытыгар тутуһан көрүү саҕаламмыта.

Ахсынньыга РФ бэрэсидьиэнэ Владимир Путин Санкт-Петербург куоракка Тутулуга суох судаарыстыбалар түмсүүлэрин кытары анаан-минээн көрсүбүтэ. Быйыл сыл саҕаланыыта үгүс дойду салайааччыларын кытары сирэй көрсөн кэпсэппитэ. Тохсунньуга Иран бэрэсидьиэнэ Эбрахим Раиси, олунньуга Венгрия премьер-миниистирэ Виктор Орбан, Аргентина бэрэсидьиэнэ Альберто Фернандес, Казахстан бэрэсидьиэнэ Касым-Жомарт Токаев, Белоруссия бэрэсидьиэнэ Александр Лукашенко, Франция бэрэсидьиэ­нэ Эммануэль Макрон, Германия федеральнай канцлера Олаф Шольц, Бразилия бэрэсидьиэнэ Жаир Болсонаро, Азербайджан бэрэсидьиэнэ Ильхам Алиев, Пакистан премьер-миниистирэ Имран-Хан Москваҕа кэлэн барбыттара. Бу иннинэ тохсунньуга Арассыыйа, Кытай, Англия, Америка Холбоһуктаах Штаттара уонна Франция ядернай сэрии сэбин туһамматтарын, хас биирдии дойду бу сэрии сэбин бэйэтин көмүскэнии эрэ быһыытынан туттуохтааҕын туһунан биллэрии оҥорбуттара баар. Бу кэпсэтиилэри түмэ тардан, ити кэмҥэ тас дойдулары кытары сыһыаны олохтооһун атын хайысханы ылан эрэрин бэлиэтиир сөп.

Сыл саҕаланыыта буолуталаабыт бырабыыталыстыба мунньахтарын ылан көрдөххө, Владимир Владимирович ордук социальнай эйгэҕэ, чуолаан оскуолалары, оҕо саадтарын, социальнай эбийиэктэри тутууга, тыа сирин сайыннарыыга, гаастааһыҥҥа болҕомтотун уурбут. Холобур, 2025 сылга диэри 3600 нэһилиэнньэлээх пууҥҥа гаас ситимэ тардыллыахтаах, манна анаан бүддьүөттэн барыта 800 млрд солкуобай көрүллүөхтээх диэн эппит. Бу мунньахтарга Уһук Илин федеральнай уокурук, Арктика боппуруостара ойуччу тутуллубуттара көстөр. Саха сиригэр сыһыаннаан эттэххэ, нэһилиэнньэлээх пууннары тупсаран оҥоруу бырагы­рааматыгар барыта 76 эрэги­йиэн кыттыбытыттан, Саха сирэ саамай элбэх бырайыактааҕа бэлиэ­тэммит. Ону таһынан, салгын тырааныспарынан көтүүгэ Уһук Илин эрэгийиэннэригэр чэпчэтии көрүллүбүтэ, Дьокуускайга уонна Читаҕа эбии көтүүлэр олохтоммуттара мунньах кэмигэр этиллибит.

Олунньуттан Владимир Путин тас дойдуларга командировкатын саҕалыыр. Дьаҥ-дьаһах туруо­ҕуттан дойдулар икки ардыларыгар барыы-кэлии тохтообута. Онон быйылгы көрсүһүүлэр ураты суол­талаахтарын бэлиэ­тиир тоҕоостоох. Олунньу саҥата Владимир Владимирович Кытай Народнай Өрөспүүбүлүкэтин премьер-миниистирэ Си Цзиньпин ыҥырыытынан Пекин куоракка тиийэ сылдьыбыта. Икки дойдулар сайдыыларын туһунан кэпсэтиини таһынан кини Кыһыҥҥы олимпиада аһыллыытыгар кыттыбыта. Владимир Путин Арассыыйа уонна Кытай табаарынан эргиниитэ 140 млрд дуолларга тэҥ­нэспитин, салгыы бу көрдөрүүнү 200 млрд дуолларга тиэрдэр сорук турарын бэлиэтээбитэ. Бу көрсүһүү кэмигэр Уһук Илин эрэгийиэннэртэн тардыллыбыт гаас ситиминэн Кытайга сылга 10 млрд куб м күөх төлөнү тиэрдии туһунан дуогабар баттаныллыбыта.

Аны олунньуттан саҕалаан бэрэсидьиэн эйгэлэринэн улахан мунньахтары ыытарын сөргүппүтэ. Сыл устата балай да элбэх көрсүһүүнү ыытта. Быйыл бастакы бу маннык мунньах наука уонна үөрэх эйгэтигэр ыытыллыбыта. Владимир Путин наукаҕа доруобуйа харыстабылыгар, тулалыыр эйгэни харыстааһыҥҥа, ты­­рааныспарга ордук болҕомтону уурарга эппитэ. “Былырыын Анал этиибэр судаарыстыбаннай суолталаах саҥаны киллэрии бырайыактарын туһунан бэлиэтээн этэн турабын. Бастатан туран, дьаҥтан-дьаһахтан көмүскэниигэ биһиги болҕомтобутун уурарбыт наада. Эми-тому оҥорон таһаарыыга сырьетуттан саҕалаан туттуллар оборудованиетыгар тиийэ барыта бэйэбит киэнэ буолуохтаах. Иккис улахан научнай-технологическай хайысхабыт – тулалыыр эйгэни харыстааһын. Манна дьыл уларыйыытын кэтээн көрөр биир ситимнээхтик үлэлиир улахан систиэмэни оҥоруохпутун наада. Тас дойдуттан биһиэхэ кэлэн бэйэлэрин кэтээн көрүүлэрин соҥнооботторун курдук”, – диэн мунньах кэмигэр бэлиэтээбитэ.

Бу бэлиэтээһиҥҥэ Арассыыйа тас дойдулартан тутулуга суох буолуохтааҕа, экэниэмикэ бары эйгэтигэр саҥалыы көрүү, эмиэ да уруккуну сөргүтүү киириэхтээҕэ этиллибитэ. Бэрэсидьиэн кэлин олунньуга уонна балаҕан ыйыгар таһаарбыт ыйаахтарын кэннилэриттэн бу этии суолтата өссө үрдүөҕэ.

Олунньутааҕы ыйаахтар

Владимир Путин быйыл олунньуга таһаарбыт ыйаахтара биһиги дойдубутугар да, аан дойдуга да, туох да диэбит иһин, туомтуу баайыы кэриэтэ этэ. Олунньутааҕы сабыытыйалар хронологияларын ылан көрдөххө маннык.

Олунньу 19 күнүгэр Владимир Путин Белоруссия бэрэсидьиэнин Александр Лукашенконы кытары стратегическэй суолталаах байыаннай күүстэр анал үөрэхтэрин ыыппыта. Үөрэх кэмигэр Арассыыйа космическай, ракетнай сэриилэрэ, Соҕурууҥҥу байыаннай уокуруга, Хотугу уонна Хара муоратааҕы флота кыттыбыттара. Бу үөрэххэ анал байыаннай аракыаталары кэтээн көрүү оҥоһуллубута.

Олунньу 21 күнүгэр Донецкай, Луганскай Народнай Өрөспүүбүлүкэлэр тутулуга суох буолууларын билинэр туһунан бэрэсидьиэн ыйааҕа тахсыбыта. Владимир Путин икки өрөспүүбүлүкэ салайааччыларын кытары доҕордоһуу уонна бэ­­йэ-бэйэҕэ көмөлөсүһүү дуогабарын түһэрсибитэ.

Ити иннинэ биир чаас кэриҥэ дьонугар-сэргэтигэр туһаа­йыы эппитэ. Манна Владимир Путин Донбасска буола турар быһыы-майгы олус сытыырхайбытын бэлиэтээн туран, Арассыыйа салгыы хайдах дьаһаныаҕын туһунан иһитиннэрбитэ. Бу иһитиннэриитигэр кини Украина Арассыыйа аҥаар­дас ыаллыы олорор дойдута эрэ буол­бакка, биир култуура­лаах, үгэстээх, историялаах, доҕордуу-атастыы, убай-быраат кэриэ­тэ санаһар дойдута буоларын бэлиэтээн эппитэ. Украина кэнники сүүрбэччэ сылга экэниэмикэтэ таҥнары барбытын, дойдуга АХШ быһаччы орооһо олорорун этэн туран, 2014 сыллаахха Украина саҥа байыаннай стратегия ылыммытын, ол докумуона Арассыыйаны утары оҥоһуллубутун иһитиннэрбитэ.

– Украина ядернай сэрии сэбин оҥостуоҕун туһунан иһитиннэрбитэ. Ити аан дойдуга, чуолаан биһиги дойдубутугар, олус улахан кутталы үөскэтэр. Биһиги итиннэ хайдах да хардарбат буолуохпут сатаммат. Буолаары буолан, арҕааҥҥы дойдулар Украинаҕа орооһо олороллорун көрө-көрө билбэтэҕэ буоларбыт сатаммат. НАТО кэлиҥҥи сылларга бэйэтигэр Европа дойдуларын барытын кэриэтэ киллэрдэ. Илиҥҥи дойдулары бэ­­йэтин састаабыгар киллэриэ суох буолан тылын биэрэн баран, ону толорбото. 1999 сылтан Польша, Чехия, Венгрия, Болгария, Эстония, Латвия, Литва, Румыния, Словакия, Словения, Албания, Хорватия, Черногория, Хотугу Македония киирдилэр. Украина үгүс байыаннай аэродромнара биһигиттэн олус чугас сыталлар. Этэргэ диэри, илии уунан тиийэр сиригэр. Донбасска бу аҕыс сыл устата ытыалаһыы тохтообото. Өссө хас сыл кэтэһэбитий? Онон бу икки өрөспүүбүлүкэ тутулуга суох буолууларын, суверенитеттарын билинэр сөп, – диэн эппитэ Владимир Владимирович.

Олунньу 22 күнүгэр РФ бэрэ­сидьиэнэ Арассыыйа тас дойдуга сэбилэниилээх күүстэрин таһаа­рарыгар көҥүлү биэрэригэр Федеральнай Сэбиэккэ этии киллэрэр.

Олунньу 24 күнүгэр Холбо­һуктаах Нациялар Түмсүү­лэрин устаабын 7 чааһын 51 ыстатыйатыгар уонна бу үөһэ этиллибит докумуоннарга олоҕуран, Украинаҕа анал байыаннай эпэрээссийэни ыытарга диэн иһитиннэрэр.

(Салгыыта бэчээттэниэ).