Арассыыйа уонна Кытай бииргэ

Бу күннэргэ Арассыыйа киин бэчээтигэр, аан дойдуга Москваҕа Кытай Народнай Өрөспүүбүлүкэтин бэрэссэдээтэлэ Си Цзиньпин кэлэн барыытын киэҥник ырыттылар. Былырыын олунньуга байыаннай эпэрээссийэ буолуон эрэ иннинэ РФ бэрэсидьиэнэ Владимир Путин уонна Си Цзиньпин иккиэн аан дойдуга холбоһуктаах иһитиннэрии оҥорбуттара. Икки дойду лиидэрдэрэ быйылгы көрсүһүүлэригэр тугу кэпсэттилэр?

ААСПЫТ СЫЛГА

Арассыыйа уонна Кытай доҕордоһууларын кэлиҥҥи сылтан бэттэх аан дойду кыраҕытык кэтии олорор. Былырыын бу икки дойду лиидэрдэрэ иккитэ сирэй көрсөн кэпсэтэ сылдьыбыттара. Олунньуга Владимир Путин Кытайга XXIV кыһыҥҥы Олимпиадаҕа бара сылдьыытыгар икки дойду холбоһук­таах иһитиннэриитин оҥорбута. Онно дойдулар экэниэ­микэлэрин, энэргиэтикэлэрин сайыннарыы боппуруостарын таһынан, аан дойду бэлиитикэтигэр биир эрэ дойду баһылыыр-көһүлүүр оруолу ылыа суохтааҕын бэлиэ­тээн эппиттэрэ. Биллэн турар, бу иһитиннэриини Америка Холбоһуктаах Штаттара да, арҕааҥ­ҥы дойдулар да ытыс үрдүгэр түһэрэн ылбатахтара. Си Цзиньпин: “Олимпиада кэмигэр Кытай уонна Арассыыйа сайдыыларын тосхолун кэпсэттибит. Биһиги, аан дойду үрдүнэн уларыйыы-тэлэрийии буола турдаҕына, дойдулар бэйэ-бэйэлэрин кытары тэҥҥэ үлэлээһиннэригэр, сайдыы суолун туталларыгар холобур көрдөрүөхпүт дии саныыбын. Кытай Арассыыйаны кытары норуоттар икки ардыларынааҕы уонна эрэгийиэннээҕи боппуруостарга биир суолу тэлэргэ бэлэм”, – диэн иһитиннэрбитэ. Иккиһин бу икки салайааччы балаҕан ыйыгар Узбекистаҥҥа буолбут Шанхайдааҕы саммит кэмигэр көрсүбүттэрэ. Манна кинилэр экэниэмикэ, үп-харчы боппуруостарын, табаары эргинии туһунан кэпсэппиттэрэ.
Манна сыһыаран этиим, Си Цзиньпин Кытай Коммунистическэй баартыйа­тын генеральнай сэкирэтээринэн 2012 сылтан, премьер-миниистиринэн 2013 сылтан талыллан үлэлиир. Бу кулун тутар саҥатыгар кини үһүс төгүлүн дойду салайаач­чытынан талылынна. Онон Си Цзиньпин быыбарын кэнниттэн судаарыстыба таһым­наах бастакы командировкатын Арассыыйаҕа анаабыта ураты суолталаах буолан таҕыста.

ЭКЭНИЭМИКЭ САЙДЫЫТЫГАР

Владимир Путин уонна Си Цзиньпин икки дойдулар экэниэмикэлэрин 2030 сылга диэри сайдыытын былааныгар илии баттастылар. Владимир Путин бэлиэтииринэн, Арассыыйа уонна Кытай бииргэ үлэлээһиннэригэр бу докумуоннар суолталара улахан.
– Уонча сыллааҕыта дойдуларбыт табаарынан эрги­ниилэрэ 87 млрд дуолларга тэҥнэспит буоллаҕына, билигин 185 млрд дуоллары куоһарда, быйыл 200 млрд дуоллары аһарыаҕа диэн былааннаахпыт. Ити дойдуларбыт бииргэ үлэлээһиннэригэр улахан суолталаах. Бүгүн баттаспыт бу икки докумуоммут Арассыыйа уонна Кытай билиҥҥи сыһыаннарын толору көрдөрөллөр. Ыаллыы олорор судаарыстыбалар бэ­­йэ-бэйэлэригэр көмөлөсүһүүлэрин, араас боппуруоска түмсэ түһэн биир суолу тэлэллэрин үтүө холобура дии саныыбын, – диэн этэр Владимир Владимирович.
Бу докумуоҥҥа норуоттар икки ардыларынааҕы сыһыаны таһынан, экэниэмикэ боппуруос­тара сүрүн миэстэни ыллылар. Икки дойду лиидэрдэрэ, бастатан туран, нацио­нальнай валютанан төлөһүүнү өссө сайыннаран иһэргэ эттилэр. Санатан эттэххэ, икки сылтан бэттэх Арассыыйа уонна Кытай национальнай валюталарынан төлөһө олороллор. “Былырыын үс кыбаартал түмүгүнэн, табаары эргиниигэ национальнай валюталарынан төлөһүү 65 бырыһыанын ылла. Бу хайысхабытын өссө да кэҥэтэн иһиэхпит”, – диэн бэлиэ­тиир Владимир Владимирович.
Кытай Арассыыйа ньиэ­бин, гааһын атыылаһан ­аһаан-таҥнан олорор. Онон былааҥҥа энэргиэтикэ боппуруостара биир бастакынан киирдилэр. Арассыыйа кэлэр сылларга туох былаан­нааҕый? “Сибиир күүһэ” баараҕай бырайыагынан билигин Кытайга сыл ахсын уон миллиард куб гаас атыыга тахса турар. Быйыл “Газпром” былаа­нын өссө кэҥэтэн, 22 млрд кубка тириэрдэр санаалаах. Ону таһынан, Монголиянан эмиэ биир ситим тардыллан, кэнэҕэскитин манан 50 млрд куб гааһы ыытар санаалаахтар. Энэргиэтикэҕэ өссө биир бырайыагынан атомнай электростанциялары тутуу буолар. Бу бырайыактар барыта салгыы ыытыллаллар.
Маны таһынан, икки судаа­рыстыба тиэхиньикэни оҥоруу, саҥа технологиялары киллэрии, тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйаларынан эргинии, о.д.а. боппуруостары кэпсэттилэр.

УКРАИНА ТУҺУНАН

Экэниэмикэ боппуруостарын таһынан, икки дойду лиидэрдэрэ Украина, аан дойдуга буола турар быһыы-майгы туһунан кэпсэтиилэрэ болҕомто киинигэр сырытта. Владимир Путин көрсүһүү кэнниттэн суруналыыс­тарга: “Арҕааҥҥы дойдулар Арассыыйаны кытары бүтэһигэр диэри киирсэр былааннаахтар быһыылаах. Өскөтүн оннук сананар буоллахтарына, ядернай сэрии сэбин туһаналларын этэбин, Арассыыйа таах олорон хаалыа суоҕа. Арассыыйа уонна Кытай Холбоһуктаах Нациялар Тэриллиилэрин, Куттала суох буолуу сэбиэтин, норуоттар икки ардыларынааҕы быраап сокуоннарыгар олоҕуран эйэлэһиини ыытар”, – диэн иһитиннэрдэ.
Си Цзиньпин Кытай Арассыыйаны кытары үлэлэ­һиитигэр ураты болҕомто уурарын бэлиэтээн туран, стратегическэй боппуруостарга биир санаалаахтарын эттэ.
– Биһиги Арассыыйаны кытары үлэлэһиибитигэр ураты болҕомтобутун уурабыт. Ыаллыы олорор судаарыстыбалар буоларбыт таһынан, араас эйгэҕэ стратегическэй суолталаах боппуруостарга бииргэ үлэлэһэбит. Ити саамай сүрүнэ дии саныыбын. Биһиги дойдуларбыт үгүс майгыннаһар өрүттээхтэр, сыалларынан-соруктарынан даҕаны, инникигэ хардыыларынан даҕаны. Билигин биһиги да, эһиги да экэниэмикэни саҥардыыга улахан хардыыны оҥоро сылдьабыт. Бу сыалбытыгар бииргэ үлэлэһиибит икки өттүгэр улахан кылааты киллэриэҕэ дии саныыбын. Владимир Путинныын уонча сыл тухары үгүстэ көрсөн кэпсэттибит, дойдуларбыт хардарыта сайдыыларыгар үгүс үлэни ыыттыбыт дии саныыбын. Биһиги дойдуларбыт эрэгийиэннээҕи таһымтан тахсан, билигин аан дойдуга биир ураты миэстэни ылар буоллулар. Ону мэлдьэһэр сатаммат. Холбоһуктаах Нациялар Тэриллиилэрин бастайааннай чилиэннэрэ буоларбыт быһыытынан, биһиги салгыы да бу боппуруоска туруор­сарбыт биир: ХНТ ус­­таабын толоруу, – диэн иһитиннэрэр кини.
Манна даҕатан эттэххэ, олунньуга Кытай Народнай Өрөспүүбүлүкэтэ Украина кириисиһин быһаарыыга докумуон таһаарбыта. Онно кини “тымныы сэрии” ньыматыттан туора турар кэм кэлбитин, икки өттүттэн ытыалаһыыны тохтоторго (сэриигэ ким да кыайыылаах тахсыбат диэн бэлиэтэнэр бу докумуоҥҥа), гуманитарнай кириисиһи быһаарарга, атомнай энэргэтиичэскэй ыстаансыйалары хонтуруолга күүскэ тутарга, о.д.а. боппуруостарга санаатын эппитэ. Владимир Путин бу көрсүһүү кэмигэр Кытайы кытары санаалара биирин өссө төгүл санатан бэлиэтээтэ. Онон Арассыыйа уонна Кытай аан дойду бэлиитикэтигэр бу көрсүһүүлэринэн улахан хардыыны оҥордулар.
Бу күннэргэ Украинаҕа арҕааҥ­ҥы дойдулар лиидэрдэрэ кэлэн бардылар. Бэҕэһээ Владимир Путин уонна Си Цзиньпин Москваҕа көрсүһүүлэрин кэмигэр Киевкэ Япония премьер-миниистирэ Фумио Кисида кэлэ сырытта. Япония Украинаҕа 470 мөл. дуоллары биэриэҕин туһунан иһитиннэрдэ. Онон саахымат дуоскатыгар салгыы ханнык дойду туох хардыыны оҥорон иһэрин көрүөхпүт.