Арассыыйа уонна Турция: атомнай энергетика

Ааспыт нэдиэлэҕэ Арассыыйа тас дойдуларын дьыалаларыгар миниистир Сергей Лавров Турцияҕа бэрэсидьиэн Реджеп Тайип Эрдоганы, тас дойдулар дьыалаларыгар миниистири Мевлют Чавушоглуну кытары көрсөн энергетика, тас дойдулары кытары сыһыан туһунан кэпсэттэ. Бу иннинэ Реджеп Тайип Эрдоган муус устар бүтүүтэ “Аккую” диэн атомнай электростанцияны Владимир Путинныын иккиэн бииргэ арыйыахпыт диэн иһитиннэрбитэ. Сергей Лавров Турцияҕа сырыытыгар тугу кэпсэттэ?

Икки миниистир кэпсэтиилэриттэн

Сергей Лавров Турцияҕа икки күн үлэлээтэ. Кэпсэтиилэрин түмүгэр миниистирдэр чаастан ордук суруналыыстар ыйытыыларыгар хоруйдаатылар. Бу кэпсэтиилэртэн мин үс сүрүн боппуруоһу чорботон бэлиэтиэм этэ.

Бастакытынан, тас дойдулары кытары сыһыаны. Чуолаан, миниистирдэр Сирия, Армения, Азербайджан, Ливия, Палестина, Израиль, Украина дойдуларын сыһыаннарын туһунан кэпсэтиилэрин. Сергей Викторович Украина туһунан этэригэр Арассыыйа биир остуол тула олорон кэпсэтиини ыытарга хаһан баҕарар бэлэмин иһитиннэрдэ.

— Бу кэпсэтиигэ Арассыыйа интэриэһэ көрүллүөхтээх, Холбоһуктаах Нациялар Түмсүүлэрин устааба тутуһуллуохтаах. Турциятааҕы биһиги кэллиэгэлэрбит ону өйдүүллэр уонна өйүүллэр. Оттон арҕааҥҥы дойдулар, Вашингтон салалтатынан, Киев эрэсиимин көҕүлүү олорон, биһиги интэриэспитин көрбөт буола сатыыллар. Киев, Вашингтон, Брюссель хас күн аайы ытыалаһыыны тохтотумуохха, кэпсэтиигэ кииримиэххэ дии олордохторуна хайдах биир остуол тула олорон кэпсэтэбит? – диэн этэр кини.

Иккиһинэн, Хара муоранан бурдугу тиэйии дуогабарын туһунан кэпсэтиини. Санатан эттэххэ, былырыын бэс ыйыгар Стамбулга түөрт өрүттээх (Арассыыйа, Украина, Турция, ХНТ) дуогабар түһэрсиллибитэ. Бу дуогабар тас дойдуларга, чуолаан экэниэмикэлэрэ мөлтөх дойдуларга, ас-үөл тиийбэт, кырыымчыгырар куттала үөскээн оҥоһуллубута. Украина уонна Арассыыйа бурдугу, уоҕурдууну, кукурузаны, о.д.а. бородууксуйаны таска таһааран атыылааһыҥҥа биир бастакы миэстэҕэ сылдьалларынан бу дуогабар суолтата аан дойдуга улахан.

— Билигин Украинаттан барар бурдук үс бырыһыана эрэ экэниэмикэлэрэ мөлтөх дойдуларга тиийэр. Арассыыйа экспортка кыайан бэйэтин бородууксуйатын таһаарбат. Дуогабарга этиллибит пууннар толоруллубаттар. Өскөтүн Украина бу дуогабарынан туһанар буоллаҕына, Арассыыйа чааһыгар этиллибит пууннар эмиэ толоруллуохтаахтар. Оччоҕуна эрэ бу дуогабары кырдьык үлэҕэ киирдэ диэххэ сөп, — диэн иһитиннэрэр Мевлют Чавушоглу.

Сергей Лавров манна даҕатан: “Арҕааҥҥы дойдулар бурдук, уоҕурдуу хааччахтанар бородууксуйалар буолбатахтар диэн этэллэр. Ол эрээри ону таска таһааран атыылыырга туох баар систиэмэ барыта тохтоон турар. SWIFT систиэмэҕэ биһиги суохпут, страховка үлэлээбэт, пуортарга киирии сабыылаах. Бу боппуруостар барыта быһаарыллыахтаахтар. Ол иһин биһиги бу дуогабары 60 күҥҥэ эрэ уһаттыбыт, өскөтүн кэнэҕэскитин туох да уларыйыы тахсыбатаҕына бу дуогабар биһиэхэ наадата суох буолан тахсар. Бородууксуйабытын атын дойдуларга да батарар кыахтаахпыт”, — диэн этэр.

Үсүһүнэн, миниистирдэр энергетика туһунан кэпсэтиилэрэ Сергей Лавров Турцияҕа сырыытын түмүктээтэ. Икки миниистирдэр көрсүһүүлэрин, дьиҥэр, муус устар 27 күнүгэр Турцияҕа “Аккую” атомнай электростанция аһыллыытыгар бэлэмнэнии быһыытынан сыаналыахха сөп.

— Энергетика чааһыгар бу атомнай электростанция Турция экэниэмикэтигэр улахан оруолу ылар. Муус устар бүтэһигэр бастакы энергоблокка ядернай оттук кэлиэхтээх, — диэн эттэ Сергей Викторович.

Миниистир этиитигэр эбэн эттэххэ, Турция историятыгар бу улахан событие. Атомнай станцияны түөрт муора дойдута биэс уонтан тахса сыл кэтэстэ.

Историяттан

Турция бэйэтэ атомнай энергетиката суох. Араас источниктартан аахтахха, Турцияҕа атомнай электростанцияны тутуу боппуруоһун өссө ааспыт үйэ 60-с сылларыгар көтөхпүттэр. 1965 сыллаахха дойдуга улахан экспедиция ыытан, чинчийии оҥорбуттар. Ол түмүгэр 1974 сыллаахха Средиземнай муораҕа турар Мерсин провинциятыгар Гюльнар оройуона электростанция тутарга саамай табыгастаах эбит диэн быһаарбыттар. 1976 сыллаахха бу сиргэ атомнай станцияны тутарга көҥүл ылбыттар эрээри дьыала оннуттан хамсаабатах. Арай 1995 сыллаахха Турция дойдулартан биир бастакынан “Атомы эйэлээх олоххо туһаныы туһунан дуогабары” түһэрсибитэ. Уонна атомнай энергетикаҕа анал хамыыһыйа тэрийэн, исписэлиистэри үөрэттэрэрин саҕалаабыта.

Ол эрээри оччотооҕуга аан дойду үрдүнэн бүрүүкээбит кириисис Турцияны эмиэ таарыйбыта, онон бу эйгэни кыайан салгыы сайыннарбатахтара. 2000 сыллар кэннилэриттэн Турция бу боппуруоска төннөн, 2010 сыллаахха Арассыыйаны кытары дуогабар түһэрсибитэ. Ол туох дуобагабарай?

Бастакы дуогабар

2010 сыллаахха ыам ыйын 12 күнүгэр Арассыыйа уонна Турция бырабыыталыстыбалара Мерсиҥҥэ “Аккую” диэн атомнай электростанция тутарга дуогабар баттаспыттара. “Аккую” диэн турок тылыттан туруору тылбаастаатахха “үрүҥ холуодьас”, “ыраас уу” диэн суолталаах. Дуогабар чэрчитинэн, тута сөрөөн “Аккую-Нуклеар” диэн акционернай уопсастыба тэрийбиттэрэ. Бу хампаанньа акцияларын сүүс бырыһыан “Росатом” бас билэр.

“Аккую-Нуклеар”

“Росатом” 2010 сылтан бэдэрээттэһэр хампаанньаларын көрдөөн, бырайыактары оҥорон киирэн барар. Бу станция, былаан быһыытынан, Турция уон бырыһыанын уотунан хааччыйыахтаах. Ол эбэтэр Стамбул курдук улахан куораты толору хааччыйыан сөп. Станция бырайыагын туһунан кэпсээтэххэ, барыта түөрт блоктан турар. Хас биирдии блок 1200 МВт кыамталаах буолуохтаах. Сылга 35 млрд киловатт чаас уоту таһаарыахтаах. Бырайыак уопсай сууматын 22 млрд дуоллар диэн быһан тураллар.

Бырайыак биир уратытынан станцияны тутар хампаанньа бэйэтэ бас билэр уонна үлэлэтэр. Бу маннык ньыманан тутулла сылдьар атомнай станция уонна ханна да суох. Онон, биир өттүнэн, икки дойду иккиэн уотунан оонньуур курдук буолан тахсаллар. Тоҕо диэтэргин, Турция НАТО чилиэнэ буоларынан, бэйэтин усулуобуйатын хайа баҕарар уларытыан, иккис өттүнэн Арассыыйа хаһан баҕарар дуогабарын тохтотуон сөп. 2015 сыллаахха Арассыыйа уонна Турция сыһыана мөлтүү сылдьар кэмигэр, бырайыак тохтуу сылдьыбыта. Ол эрээри икки бэрэсидьиэн станция тутуутун салгыыбыт диэн тыл көтөҕөннөр, 2018 сыллаахха муус устарга Анкараҕа Реджеп Тайип Эрдоган уонна Владимир Путин станция тутуутун саҕалаабыттара.

Онон 2018 сылтан станция тутуута саҕаланан, билигин олоххо киирэн эрэр. Турция бэрэсидьиэнэ Реджеп Тайип Эрдоган эрдэ иһитиннэрбитинэн, бу станция тутуута дойду историятыгар биир улахан бэлиэ түгэнинэн буолуоҕа. Станция олоххо киирдэҕинэ Турция атомнаах дойдулар ахсааннарыгар киирсэр толору бырааптанар. Иккиһинэн, биһиги дойдубут уонна Турция сыһыаннарыгар бу өссө биир үрдэл уонна далаһа буолар.

Түмүк оннугар

Реджеп Тайип Эрдоган муус устартан Турцияҕа уот төлөбүрэ уон биэс бырыһыан түһүөҕэ, бырамыысыланнай эбийиэктэргэ гааһы туһаныыга сүүрбэ бырыһыан чэпчэтии көрүллүөҕэ диэн иһитиннэрдэ. Биир ыйынан ыам ыйын 14 күнүгэр Турция бэрэсидьиэнин уонна дьокутааттарын быыбара буолар. Онон бу этиини үгүстэр быыбар акциятын курдук ылыннылар. Ол эрээри экспертэр Турция энергетикатыгар кэлэр сылларга дьоһун уларыйыы буолара күүтүллэр диэн этэллэр.

Аграфена КУЗЬМИНА