Ардах кэмигэр хайдах оттуохха?

Быйыл сайын хаһааҥҥытааҕар даҕаны от үүммүт эрээри, аны сотору-сотору кэлэн түһэ турар ардахтар мэһэйдээтилэр. “Тыа сирэ” балаһабытыгар ардахха хайдах оттуур туһунан отчуттар тэттик сүбэлэрин түмтүбүт.

Дьааҥыга — лаабыһы

Владимир Стручков, Дьааҥы улууһун Суордаах нэһилиэгин баһылыга:

— Ардахтаах күннэргэ анаан оту охсоллор, оннук кэмҥэ от сымнаан биэрэр. Халлаан сөрүүн, үөнэ-көйүүрэ суох буолар. Уулаах ходуһаҕа оту кураанах охсуллубут сиргэ тардан мунньаллар. Бугуллуурга мастары тырыыҥкалаан, 60 см оҥорон бугуллары эбэтэр чэккэлэри куурда уураллар. Кэбиһии кэмигэр сииктээх оту түгэҕэр (уллуҥаҕар) каркаастаан кэбиһэллэр. Биир туоннаны. Сороҕор адьас кэбиһиллэр сирэ суох буоллаҕына, лаабыс охсон кэбиһээччилэр.

Дмитрий Горохов, Суордаах олохтооҕо:

— Быйыл сайын күн аайы кэлэ-кэлэ түһэ турар ардах олох оттотумаары гынна. Дьиҥинэн, мотуок эҥин буолан, от үүммүтэ. Бүгүн таһырдьа +3 кыраадыс. Халлаан тымныы. Сир-дойду уу буолла. Отчуттар ынахтарын-сылгыларын сыл таһаараары кыһалҕаттан араас ньыманы тутталлар. Ураһа эҥин оҥоро сатыыллар. Лаабыс, ыскамыайка да курдугу оҥостоллор. Салгын курдаттыы ооонньоон оту куурдарын курдук. Ол эрээри, ол да сүүс бырыһыан абыраабат. Син-биир ардах хотуппута эрэ баар буолар. Биһиги диэки оттооһуҥҥа тиэхиньикэ соччо туттуллубат, моой отчуттар үксүн илиинэн оттуубут. Оннук сирдээхпит-уоттаахпыт. Онон билигин анныттан уу, үөһэттэн уу диэххэ сөп. Дьиҥэ, халлаан тура түһэрэ буоллар, син оттоон бүтүө этибит. Бэл, үрэх баһыгар хаар түспүт дииллэр. Ураһаны үс атахха туруоран, ортотугар турбалаах гына оҥороҕун. Ойоҕоһуттан саҕалаан үрдүгэр диэри оккун быраҕаҕын. Ол да буоллар, ойоҕоһо халыҥа бэрт буолан, сытытар. Суоҕунааҕар, син абырыыр курдук.

Эппэ уонна “ураалаах от”

Гаврил Баишев, Эбээн-Бытантай улууһун тыа хаһаайыстыбатын управлениетын начаалынньыга:

— Кэнники сылларга күн-дьыл уларыйда. Отчуттары ардах эҥин мэһэйдиир. Урут ардах түһэ турдаҕына охсо-охсо “эппэлээн” иһээччибит. Ол аата, кып-кыра бугул оҕото. Онон атырдьахтаах кыраабылбытынан эппэни оҥоро-оҥоро баран иһээччибит. Билигин даҕаны ыксал тирээтэҕинэ итинник ньыманы туһаныахха сөп дии саныыбын. Эбээн-Бытантай улууһугар билигин отчуттар ходуһаҕа сылдьаллар. Быйыл от үүнүүтэ үчүгэй.

Максим Ксенофонтов, Дьокуускай олохтооҕо:

— Урут тыаҕа олорон ардахтаах дьылга “ураалаах от” диэни туруорааччыбыт. Ол аата ортото көҥдөй буолар. Итинник кэбистэххэ, сиигэ тахсан, от иһинээҕи сиигэ кууран хаалар. Оччоҕуна инчэҕэйдии да кэбистэххэ, отуҥ кубус-кураанах буолара.

Лаппаҕар, кэтит гына түстээмэҥ

Анатолий Петров, Бүлүү улууһа, РФ үтүөлээх мелиоратора:

— От кэмигэр түһэр сайыҥҥы уһун самыыр, дохсун ардах отчут уйулҕатын уйгуурдар, ороскуотун улаатыннарар. Онно олорон биэрдэххэ, охсуллубут от ардахха-сииккэ сүмэһинин сүтэрэр, кубарыйар-кубарсыйар, намыһах сир ото ууга устар. Хадьымалга хатан эрэр оту ардах ордук хотор. Оттон ситэри куурдубакка күнүн көрө-көрө сотору-сотору түһэр самыыр от сүмэһинин олус сайҕыыр. Дьэ, оччоҕо от иҥэмтэтэ иҥэн-сүтэн, соломону соролоһобут, ходууну хомуйабыт. Оттон инчэҕэйдии кэбистэххинэ, отуҥ олох умайыан сөп, үксүгэр сытыйар-түүнүгүрэр.

Биһиэхэ билигин курааҥҥа кэбиһэ үөрэммиппитинэн отчут үксэ оту үрдүн бухааҥка килиэп хоруорар хоруоскалаах өттүнүү лаппаҕар, кэтит гына түстүүр. Онтон ото саалыннаҕына, сороҕор ортото оҥхойор, онно уу хонор. Уһун ардах уута сахсаҕар, дэхси соҕус өрүттээх окко курдаттыы киирэр. Чиҥ да түстээх от үрдүгэр сиик иҥэр, син биир илитэр. Ол оту үргүлдьү түүнүгүрдэр, хаппахтыы сытытар, эбиитин кыһын хам тоҥон эрэйдиир.

Ардахха оту сарайдыы сабартан саҕалыахха. Онно туох ордугуй? Сорохтор “соҕуруулар” курдук соломобут суох дэһэллэр. Биһиэхэ соломону солбуйуох уу аһа дэнэр хороҥ уһун умнастаах от: аҥыр өлөҥө, чоокура, сөкү уо. д.а. оттоммокко ууга хаалара үгүс. Маны тэҥэ кэтит сэбирдэхтээх манчаары, баҕа батаһа баарын бары билэҕит. Ити оттору күөхтүү таһааран чараастык 5 см кэриҥэ (испиискэ маһын саҕа) сабар көмөлөһөр. Хаппыт соҕуһунан халыҥнык бүрүйүөххэ сөп. Күөх от ордубутун оттоон аҕалан, үрдэтэн түстүүгүн. Чугас от суох буоллаҕына, оннооҕор кэбиһиилээх отун алын өттүн, тэллэҕин тэҥниирдии ойоҕоһуттан ис диэки иҥнэри сытыы тимиринэн, күрдьэҕинэн быһан түһэриэххэ сөп. Ол отунан от үрдүн үрдэтэн түстүүр абыраллаах буолааччы.

Оту охсуу диэн ардах кэмигэр тохтообот үлэ диэххэ сөп. Улахан ардах түһээри турдаҕына эрэ оту охсубаккын. Күүстээх ардаҕы аһардан, кэтэһэ түһүөхтээххин. Ардах тохтоон эрдэҕинэ күүскэ охсуллар. Уһун сиппэрэҥ, ибиирэр ардахха эрэ салгыы охсуохтааххын. Илийбит күөх от охсорго сымныыр. Хотууру туора тутан, элбэхтэ бастаран, хадьымалга тэлгэтэн охсо сатааҥ. Оччоҕо ардах уута курдаттыы ааһан, арыычча түргэнник куурар.