Археология уонна генетика норуоттар икки ардыларынааҕы бырайыакка

Франко-российскай археологическай эсэпэдииссийэ (MAFSO) Cаха сиригэр үлэтин 2002 сылтан саҕалаабыта. Франция этэрээтин мэдиссиинэ бэрэпиэссэрэ, доктор Эрик Крюбези, саха археологтарын – история билимин доктора, бэрэпиэссэр Анатолий Николаевич Алексеев салайаллар.

Археологическай пааматынньыктары чинчийии

Арҕаа дойдуларга археологическай пааматынньыгы араас наука идэлээхтэрэ түмсэн, бары өттүттэн илдьиритэн чинчийэллэр, онон этэрээттэригэр археологтар, антропологтар, генетиктэр, миэдиктэр, биологтар, худуоһунньук-реставратордар тэҥинэн үлэлииллэр. Эспэдииссийэ сыала-соруга — Саха сиригэр сахалар өбүгэ төрүттэрэ хаһан кэлэн олохсуйбуттарын, хантан хааннаах, кимтэн-кииннээх буолалларын быһаарыы.

Эспэдииссийэ түмүктэринэн «Chamane. Kyys, jeune fille des glaces» (Paris: Editions Errance, 2007), «Мир древних якутов: опыт междисциплинарных исследований» (Якутск: Издательский дом СВГУ, 2012) кинигэлэр уонна 40-ча научнай ыстатыйа аан дойду биллэр сурунаалларыгар таҕыстылар. Бырайыагы өрөспүүбүлүкэ киэҥ ааҕааччытыгар В.В. Попов «Саха-француз археологическай-этнографическай эспэдииссийэтин түмүктэрэ (2004–2017)» (Дьокуускай: Көмүөл, 2018) уонна Р.И. Бравина «Эспэдииссийэ: өбүгэ аартыктарын арыйан» (Дьокуускай: Айар, 2022) кинигэлэрэ сырдаттылар.

Сонун эспэдииссийэ үлэтин туһунан икки документальнай киинэ уһуллан аан дойдуга тарҕанна: «Мумия из края вечной мерзлоты (Якутская мумия) / The Mummy that Сame in from the Cold» (Франция, 2007) уонна «Сибирь: Загадка якутов / Sibérie: l’énigme iakoute» (Франко-немецкэй «ARTE» телеканал, 2016). Бу киинэлэри Арассыыйаҕа социальнай ситимнэринэн көрүөххэ сөп.

Үөһээ Дьааҥыга уонна Өймөкөөҥҥө тиийэ…

Эспэдииссийэ киин оройуоннары хабан, Бүлүү бөлөх улуустарын ордорбокко кэрийэн, Өлүөхүмэҕэ таарыйан, Үөһээ Дьааҥыга уонна Өймөкөөҥҥө тиийэ үлэлээтэ. XIV по XIX үйэлэргэ олорон ааспыт 179 киһи уҥуоҕун чинчийэн үөрэттибит. Көмүүлэр матырыйааллара (киһи мэҥэтин ис-тас мастарын оҥоһуулара, таҥас-сап, киэргэл, сэп-сэбиргэл, аттаах көмүү уо.д.а.) ханна да ырааппакка Саха сиригэр Ем. Ярославскай аатынан история музейыгар, Хотугулуу Илиҥҥи федеральнай университет археология уонна этнография түмэлигэр, Гуманитарнай институт археология лабораториятыгар хараллан сыталлар, онон үөрэтии салҕанар.

Археология матырыйааллара ыйалларынан, XVII үйэҕэ сылгы, ынах сүөһүлээх сахалар Өлүөнэ үс улуу хочолоруттан саҕалаан, Амма, Алдан, Бүлүү, Өлүөхүмэ тардыыларын уҥуордаан, Дьааҥы уонна Индигиир өрүстэргэ тиийэ тилэри олохсуйбуттар. Маны радиоуглероднай датировка, мас сааһынан ааҕыллар дендрохронологическай анализ бигэргэтэллэр.

Саха былыр-былыргыттан төрдүн ууһун тоҕус көлүөнэҕэ диэри ааҕа билэрэ. Ол С.И. Боло оҥорбут табылыыссаларыгар, Г.В. Ксенофонтов, А.А. Саввин уо.д.а. үөрэхтээхтэр сурукка тиспит номох үһүйээннэригэр үс саха төрүтэ буолбут «татаар» хааннаах Эллэй Боотур, «бырааскай омук олохтооҕо» Омоҕой Баай, сүүрүк оҕустаах «кус-хаас саҥалаах» Улуу Хоро ахтыллаллар. Былыргы сахалар уҥуохтарыттан ылыллар генетическай матырыйаалга үс гаплотип баара бэлиэтэнэр. Онтон биирэ хаҥаластарга, иккиһэ – байаҕантайдарга, үсүһэ – Бүлүү эҥээргэ сүнньүнэн тарҕаммыт. Оччолорго баай тойон дьон кийиити ыраахтан сүгүннэрэллэрэ. Ол курдук, хаҥалас хааннаах кийиит дьахталлар кырамталара Дьааҥыга, Бүлүүгэ көстөн тураллар.

«Якутский феномен» — «Кыһыл көмүс үйэтэ»

Көмүү матырыйаалларын чинчийэр медико-биологическай анаалыстар нөҥүө өбүгэ дьон аһыктарын, тугунан ыалдьыбыттарын билиэххэ сөп. Холобур, урукку дьон уҥуохтарынан улахаттар, тиистэрэ бүтүн, кариес диэни билбэттэр. Ол кинилэр айылҕа бэрсэр төрүт аһыттан атыны (тууһу, саахары, бурдугу уо.д.а.) билбэттэриттэн буолар. Холобур, өрүс, ордук күөл балыгар билигин кариеһы эмтииргэ, тиис суунар паасталарга киэҥник туттуллар аргинин диэн аминокислота баара биллэр. Эбэтэр төттөрүтүн билигин саҥа үөскээбит курдук ыарыылар былыр-былыргыттан бааллар эбит. Бүлүүгэ Нил өрүстэн айаннаан кэлбит кустан көтөр тумуутугар (птичий грипп) сыстан өлбүт ХVIII үйэтээҕи киһи көмүүтэ көстүбүтэ. Уоспа кэнниттэн Сибиир атын норуоттара ахсааннара лаппа аҕыйаабыт буоллаҕына, сахалар сүтүктэрин түргэнник оһоруммуттар. Французтар итини «якутский феномен» диэн ааттыылар.

Археологическай матырыйааллар туоһулуулларынан, саха норуот быһыытынан сайдыытыгар нуучча кэлиитэ улахан хоромньуну аҕалбатаҕа. Аҕа ууһунан арахсыы, атааннаһыы уостан барбыта. Атыы-эргиэн тарҕанан саха олоҕо арыый тупсан барар. Ордук XVIII үйэттэн нуучча, кытай табаара элбиир. Көмүүлэргэ кытай солко, даба таҥастара, көмүс солотуулаах киэргэллэр, оҕуһуо арааһа, кыһыл, күөх сукуна таҥас элбиир. Ити кэми французтар саха историятын «кыһыл көмүс үйэтэ» диэн ааттыыллар.

Бу норуоттар икки ардыларынааҕы бырайыак иһинэн ыытыллар археологическай эспэдииссийэ пандемияттан сылтаан үлэтин тохтоппута эрээри, икки дойду учуонайдара археологияны уонна генетиканы дьүөрэлии тутан, саха төрдүн-ууһун, норуот быһыытынан историятын үөрэтиитин лабораторияларга салҕыы ыыталлар. Бырайыак аҥардас саха эрэ норуотун буолбакка киһи аймах уһук хоту олохсуйуутун чинчийиигэ улахан суолталааҕа саарбахтаммат.

Р.И. Бравина, историческай наука доктора, бэрэпиэссэр, Арассыыйа наукатын академиятын Сибиирдээҕи салаатын Гуманитарнай чинчийии уонна хотугу аҕыйах ахсааннаах омуктар проблемаларын институтун археология лабораториятын сэбиэдиссэйэ