Архыып докумуоннара тугу кэпсииллэр: Саха кинээстэрин былыргы төрүччүлэрэ

Иван Цейдлер туһунан

1819 сыллаахха Иван Богда­нович Иркутскай күбүөрүнэ губернаторынан анаммыта. Кини немец дворяннарыттан төрүттээх, уруккута байыаннай киһи, чыын-­хаан мааны киһитэ эбит. Цейдлер Сибиир олохтоох омуктарын олохторун сокуонун-устаабын оҥорорго уонна саҥалыы дьаһааҕы түһэрэн нэһилиэнньэ биэрэпиһин хат­таан оҥорор хамыыһыйаны сала­йан үлэлэппитэ. Устуоруйаҕа биллэринэн, кини губернатордыыр кэмигэр дьаһаах толору уонна үчүгэйдик хомуллан Ыраахтааҕыттан үстэ махтал суругу туппута үһү. Өссө биир биллэр үтүөтэ – кини Саха сиригэр “гималайскай” диэн бөдөҥ туораахтаах бурдугу – дьэһимиэни ыһарга уураахтаабыта кэлин олоххо киирэн киэҥник тарҕаммыта.

Цейдлер 1824 сыл сайын Саха сиригэр анаан-минээн уобалас олоҕун-дьаһаҕын билсиһэ, көрө-истэ Дьокуускайга кэлэ сылдьыбыта СӨ Национальнай архыыбын докумуоннарыттан көстөр. Олохтоох нэһилиэнньэни кытта – улуус үтүөлээхтэрин, баһылыктарын ыҥыртаан үрдүк сололоох тойону кытта Дьокуускайга улахан көрсүһүү буолбут. Туох-ханнык боппуруоһу дьүүллэспиттэрэ бэйэтэ туспа ыстатыйа буолуон сөп.

Бу ыстатыйаҕа күбүрүнээтэр бэйэтинэн кэлбитинэн туһанан буолуо улуус үтүөлээхтэриттэн сорох саха тойотторо “ки­­нээс” солотун көрдөөбүттэрин уонна Губернатор  “хаһыс өбүгэҕититтэн кинээс солотун илдьэ сылдьаргыт” туоһу суруга наада диэбитигэр, бэйэлэрин төрүччүлэрин оҥорбуттарын туһунан сырдатыахпыт.

Бороҕон үс кинээһэ

Докумуоннар суолталара сүрдээх улахан. Икки үйэ анараа өттүгэр оҥоһуллубут төрүччү диэн суоҕун кэриэтэ архыып докумуоннарыгар. Онон били Эллэй саҕаттан саха бэйэтин төрдүн-ууһун ааҕынар диэммит дьэ чахчы буоларын дакаастыыр туоһу доку­муоннар.

Иккис суолтата – “сахалар бэйэлэрин төрүччүлэрин: кимтэн кииннээх, хантан хааннаах буолалларын олох былыргыттан ааҕан-­суоттаан илдьэ сылдьаллара, уос номоҕо оҥостоллоро” диэн үһү­йээн-номох аҥаардаах этиини дьиҥ архыып докумуона бигэргэтэн биэрэр.

Бу докумуоннар саҥа көһүннүлэр диир сыыһа. 1982 сылтан саҕалаан ааҕар саала нөҥүө элбэхтик сакаастанан ааҕыллыбыт, устуллубут, туһаныллыбыт. Олор истэригэр биһиги бары бэркэ билэр, анаан дьарыктаммыт ­учуонайдарбыт, этнографтар, кы­­раайы үөрэтээччилэр, суруйааччылар бааллар.

1825 сыл олунньуга Бороҕон улууһун салалтата иркутскай губернаторыгар Иван Богдановичка суругар “Бороҕон улууһун үс кинээһин: Иван Мигалкин, Петр Васильев, Степан Жирков төрүччүлэрин кытта нэһилиэк олохтоохторун туоһу сөбүлэҥин” ыытарын туһунан суруйбут.

Петр Васильев төрүттэрэ

Бороҕон нэһилиэгин дьоно суруйалларынан, ыстаарысталара (1822 сылга диэри “ки­­нээстэр” диэн ааттаналлара) Петр Васильев Мочуй “быйыл сааһын эрэ ситтэ, мантан ыла нэһилиэги бэйэтэ салайарыгар эрэнэбит” диэн суруйаллар. Онон кини иитээччитэ Григорий Бурцов салайан олорор эбит нэһилиэги. Петр Васильев төрүччүтүн Төрөөнөй кинээстэн – алтыс көлүөнэ өбүгэтиттэн суруйбуттар. Төрөөнөй уола Үөдэй диэн ааттаах эбит. Бу Үөдэй икки уол­лаах эбит: Дастыйа, Остой. Дастыйа 1718 сыллаахха Сибиир бастакы губернатора Матвей Петрович Гагаринтан “кинээс” солотун бэлэхтэппит эбит, сыл аайы 10 устуука алтан солуур (докумуоҥҥа “котлы”), 10 арсыын өрбөх таҥас (“грубая крашеная ткань домашнего изготовления”), 5 муунта хо­­руоҥка (“бисеру”) киниэхэ босхо кэлэр эбит.

Дастыйа оҕото суох быһыылаах ол иһин кинээс солото бы­­раатыгар Остойго көспүт. Остойтон Лахатта төрүүр. 1768 сыллаах эрэбииси­йэҕэ Лахатта 46 саастааҕа суруллар, 4 уоллаах: Мөрүөн, Баппаҕайаан, Лэбиэрийэ, Муучун. Лахатта Муучун (Мочуй) диэн уолуттан үс уол төрүүр. Онтон биирдэстэрэ 1825 c. кинээстээн олорор, сааһын саҥа сиппит Петр Васильев эбит.

Степан Жирков туһунан

Бороҕон улууһун Сабарай нэһилиэгин баһылыга Степан Жирков төрүччүтүн туһунан туох суруллубутуй? Степан Жирков, быһаччы төрдүм ыраахтааҕыга бара сылдьыбыт Турчаак Бочунов диэбит. Чахчы бара сылдьыбытын туоһулуур кумааҕыны сүтэрэн кэбиспитин суруйбут. Уос кэпсээнинэн ыраахтааҕыга  бастаан 1714 сыллаахха, онтон 1718 сыллаахха баран кинээс солотун бэлэхтэтэн кэлбит эбит. Ыраахтааҕы кинээс солотун биэрэн баран икки нууччаны – биирин суруксут гынарга, иккиһин сорук-боллур гынарга туттаран ыыппыта диэн кэпсэнэр эбит. Ону таһынан, сыл аайы хааһынаттан алтаны (зеленой меди), дабаны (крашенина),  хоруоҥканы (корольки/одекуй) босхо өлүөр диэри ыла олорбут эбит. Таарыйа бы­­һаардахха, “хоруоҥка” диэн тылбыт “корольки” диэнтэн тахсыбыт эбит. Былыр сахалары дьаһааҕы үчүгэйдик төлөөтөхтөрүнэ “манньатын” хоруоҥка биэрэллэрэ.  “Одекуй” диэн халлаан күөх өҥнөөх бөдөҥ хоруоҥкалары ааттыыллара. Нуучча үлэһиттэрэ “дойдубутугар ыыталаа” диэн наһаа көрдөспүттэрин иһин босхо ыыталаан кэбиспитэ үһү диэн суруллар. Степан Жирков “чахчы Турчак Бочунов мин төрдүм буоларын буолаһым дьоно бигэргэтэллэр” диэбит уонна нэһилиэк бэчээтин туруоран баран илии баттаабыт (бэйэтэ).

Иван Мигалкин туһунан

Лөгөй аҕатын ууһун Бороҕон буолаһын дьоно Бороҕон улууһун баһылыга Иван Емельянович Мигалкин төрдүн Лөгөй тойонтон ылар диэн суруйбуттар. Хос эһээтэ Лөгөй нуучча Лиэнэҕэ кэлэригэр баара, нэһилиэгэр ки­­нээстээбитэ, 90 сааһын ааһан баран өлбүтэ диэбиттэр.  Нуучча саханы кытта си­­бээс олохтоон Дьокуускай осту­руогун туппута, дьаһааҕы  төлөөбүтэ – онно барытыгар уһулуччу үтүөлэрин иһин ыраах­тааҕыттан Хайҕал суруктаах этэ диэбиттэр. Ол кумааҕыта  сүппүтүн эмиэ суруйбуттар. Лөгөй уола Нокто 1637-38 сылларга дьаһаах кинигэтигэр сурулларынан, биир киис саҕынньаҕын, саһыл тыһын уонна 3 кыһыл саһыл тириитин биэрбитэ  ыйыллар. Нохтоттон Кээдэй, Кээдэйтэн Матыыка, Матыыкаттан Емельян төрөөбүтүн табылыыссаҕа таһаарбыттар. Емельянтан 4 уол төрөөбүт: Степан, Гаврил, Дмитрий, Иван. 1825 сыллаахха Бороҕон улууһун баһылыга Иван Емельянович Мигалкин 55 саастааҕа ыйыллар. Кини 1832 сыл ахсынньы 18 күнүгэр өлбүтэ архыып докумуоннарыттан биллэр. Иван Мигалкин Степной Дууманы салайбыта.

Ити курдук, икки үйэ кэриҥэ анараа өттүгэр суруллубут доку­муон кэпсээниттэн “былыргы сахалар төрүттэрин тоҕус көлүөнэҕэ тиийэ билэллэрэ” диэн уос номоҕор сылдьар этии дьиҥнээҕэр итэҕэйдибит.

Түмүк

1822 сыллаахха “Сибиир но­­руоттарын дьаһайыытын устааба” тахсыбытын кэнниттэн “кинээс” солото суох буолбута. Нэһилиэктэр баһылыктарын аны “ста­роста” диэн ааттаабыттара, староста көмөлөһөөччүлэрэ “старшиналар” (чаччыына эбэтэр тарсыына) баар буолбуттара. Сахалар “кинээс” диэн тылы ордорон Цейдлер кэлэ сырыттаҕына биирдиилээн тойоттор урукку курдук нэһилиэктэригэр муҥур тойон буолаары кинээстэрин солотун төннөрө сатаабыт буолуохтарын эмиэ сөп.

«Саха сирэ» хаһыат 2021 сыллааҕы архыыбыттан

Наталия Степанова,  РФ Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ