Артур Эм: “Саас хойутаан кэлэн, быйылгы үүнүү үөрдүбэт”

“Күһүҥҥү киһи күлбүтүнэн” диэн сомоҕо домох хоһуйар кэмэ кэллэ. Кырдьык, дьиэ хаһаайкалара билэллэр, бу күннэргэ кэккэ оҕуруот аһын сыаната лаппа чэпчиир, онон суһаллык дьаһанан, хаһаана охсорго тиэтэйэллэр. Чэпчэки, ону тэҥэ хаачыстыбата үрдүк аһы оҥорон таһаарар хаһаайыстыбаҕа ала-чуо тиийэн булуохха сөп.

Бу күннэргэ Саха сиригэр биир саамай биллэр-көстөр оҕуруот хаһаайыстыбатыгар, Эм дьиэ кэргэн сиригэр-уотугар тиийэ сырыттым. Сыананы көрө, кууһунан хортуоппуй, хаппыыста ыла таарыйа, бу сир-уот биир тутаах киһитин көрсөн кэпсэттим. Артур Эм тиэтэ­йэ-саарайа сылдьар да буоллар, быыс-арыт булан, аҕыйах ыйытыыбар хоруйдаата.

– Артур Григорьевич, ааспыт сыллары кытта тэҥнээтэххэ, быйылгы үүнүү хайдаҕый?

– Хомойуох иһин, үөрдэр хоруй биэрэр кыаҕым суох – күн-дьыл быйыл оҕуруот аһын олордууга соччо үчүгэйэ суох буолан биэрдэ. Саас лаппа хо­­йутаан кэлбитэ, ыам ыйа тымныы буолан үүнээйини хойут олордубуппут. Онтон сайыммыт кубулҕаттаах буолбута –  аҥаара кураан, аҥаара тымныы, биир таһымнаах, үүнүүгэ сөптөөх күннэр аҕыйах этилэр. Онон ааспыт икки сылга хо­­лоотоххо, үүнүү мөлтөх.

– Истэргэ курус сонун эбит. Үүннэрэр култуураларгыт барыта соччото суохтук таҕыстылар дуо?

– Хортуоппуй, атын култуураларга холоотоххо, куһаҕана суохтук үүннэ. Хаппыыста үүнүүтэ мөлтөх. Арбуз кыра­лаан үүннэ, клубника үөрдүбэт. Тэпилииссэ үүнээйилэрэ ортоһуордар.

– Арбуз уонна клубника туһунан кэпсэтиэх. Бу дьиҥэр, эһиги бэрт аҕыйах кэм анараа өттүгэр дьарыктаммыт үүнээйилэргит буолаллар дии? Саха сиригэр дьиэтиттибит диир кыахтааххыт дуо?

– Арбуз Саха сиригэр экзотика үүнээйи буолан бүппүтэ ыраатта. Күн-дьыл туруга улаханнык билэр эрээри, атыыга барары сыл аайы эрэллээхтик ылабыт. Оттон клубниканан биэс сыл анараа өттүгэр дьарык­таммыппыт. Икки сыллааҕыта биир умнастан 300 кыраам отону ылбыппыт – бу Саха сиригэр муҥутуур ситиһии. Ааспыт сыл сааҥсыйалар дьайыыларыттан омук сириттэн кэлэр матырыйаалы тиксэрии уустугурбута, оттон быйыл айылҕа атахтаата. Ол эрэн, син биир үүнүү баар, атыыга бу отону булуохха сөп. Билигин ортотунан киилэтэ 1500 солк. буолуо.

– Сыана туһунан кэпсэттэххэ, олох­тоох оҥорон таһаарааччылар оҕуруот аһын сыанатыгар биллэр дьайыылаах­тар дуо? Эбэтэр сыананы өрөспүүбүлүкэ таһыттан киллэрэр атыыһыттар олохтууллар дуу?

– Биллэн турар, олох­тоох оҥорооччулар оҕуруот аһын кыра өлүүтүн эрэ хааччыйаллар. Ол эрэн, син биир уопсай ырыынак сыанатыгар дьайыы баар. Биһиэнин уратыта хаачыстыбатын таһымыгар сытар. Урут Саха сиригэр бэйэ оҥорооччулар аҕыйах эрдэхтэринэ, бу диэки бэрт мөлтөх ас-үөл кэлэр этэ. Амтана быстар мөлтөх, сүрүннээн өр харайыллар помидор, оҕурсу кэлэрин өйдүүргүт буолуо. Билигин кү­­рэстэһии баара биллэн, араас ас кэлэр буолла.

– Үлэ туһунан кэпсэ­тиэх. Сүрүннээн хонууга ким үлэлиирий?

– Бастатан туран, бэйэбит улахан дьиэ кэргэммит үлэ­лиир. Ону кытта Орто Азияттан кэлэр үлэһиттэри наймылаһабыт. Үүнээйини кытта үлэҕэ кинилэр ордук үөрүйэхтэр. Хомуур сезонугар олохтоох нэһилиэнньэ көхтөөхтүк кыттар. Хас сыл аайы кэлэн үлэлиир дьиэ кэргэттэр бааллар. Сылы туоруур хортуоппуйдарын, хаппыысталарын хааччыналлар. Холобур, сүүс куул хортуоппуйу хомуйан, уон куулун илдьэ бараллар.