Арыгы атыыта – кыайтарбатах кыһалҕа

Арыгылааһын аныгы уопсастыба биир сүрүн кыһалҕатынан буолар. Саха сиригэр эрэ буолбакка, дойду үрдүнэн бу кыһалҕа сытыытык турар.

Ол эрээри ураты тыйыс усулуобуйаҕа олорор биһиги курдук аҕыйах ахсааннаах норуокка ордук сытыы социальнай боппуруос буолар. Бу куһаҕан дьаллыктан дьиэ кэргэн, киһи олоҕо алдьаммыта, сатарыйбыта элбэх. Кэнники сыллары ыллахха, өрөспүүбүлүкэҕэ арыгылааһынтан сылтаан тахсар түбэлтэлэр элбээн иһэллэр. Арыгыны олох бобор сатамматын билэбит, ол эрээри, саатар атыылааһыны, эргиниини бэрээдэктиэххэ сөп диэн өрөспүүбүлүкэ таһымыгар араас быһаарар суолу тобула сатыыллар.

Арыгы буортута

Арыгы киһи этин-сиинин бары уорганын сиир, кэбирэтэр. Арыгыһыт киһи мэйиитин, сүрэҕин, быарын, бүөрүн уонна куртаҕын үлэтэ кэһиллэр. Арыгыга ылларбыт киһи эдэриттэн ыалдьар, кырдьар уонна өлүөн да сөп.

Итирдэр утах күүстээх дьайыыта мэйиини сиир, өйү мөлтөтөр, толкуйдуур уонна быһаарар дьоҕуру айгыратар. Сүрэх уонна тымыр үлэлэрин мөлтөтөр, үрдүк хаан баттааһынын үөскэтэр, инсульт уонна инфаркт кутталын үрдэтэр. Оттон быар арыгы дьайыытыттан саамай улаханнык эмсэҕэлиир. Арыгыттан быар цирроһа буолалларын туһунан элбэхтик суруллар.

Арыгылааһын биирдиилээн эрэ киһиэхэ буолбакка, бүтүн нэһилиэнньэ доруобуйатыгар, олоҕор куһаҕаннык дьайар диэххэ сөп. Социальнай өттүнэн эмиэ кырата суох куһаҕан дьайыыны оҥорор, ол курдук, арыгылыы сылдьан суол-иис саахалын таһаарыы, дьиэ кэргэҥҥэ күүһүнэн өттөйүү, ыар буруйу оҥоруу элбэх. Кэнники эдэркээн кыргыттар бииргэ олорор киһилэриттэн кырбаммыттарын туһунан элбэх түгэн социальнай ситимнэринэн тарҕанар. Онно барытыгар эр киһи арыгылаан баран, өйүттэн тахсан, илиитин көтөҕөрө этиллэр. Оттон иһэн-аһаан баран охсуһуу, кырбаһыы, өлөрсүү туһунан этэ да барбаппын. Киин куоракка «истэрэ аһыйбыт» уолаттар түүҥҥү кулууптарга, уулуссаҕа нэдиэлэ аайы охсуһа сылдьар устуулара тарҕанар. Бу, биллэн турар, уопсастыба сатарыйыытыгар тиэрдэр. Норуоту норуот быһыытынан мөлтөтөр, ыччатын кэскилин сарбыйар.

Хааччахтыыр дьаһаллар

Арыгы буортутун өйдөөн, өрөспүүбүлүкэ 2010 сылтан ыла арыгылааһыны утары дьаһаллары ылар. Оттон саамай улахан хааччахтааһын 2013 сыллаахтан саҕаламмыта, нэһилиэктэр бэйэлэрэ арыгыта суох буолар быраабы ылбыттара. Ол кэмтэн ыла «Чөл олох түөлбэтинэн» биллэриллэн, арыгы атыытын бэйэлэрин маҕаһыыннарыгар боппут нэһилиэктэр Саха сиригэр аҕыйаҕа суохтар. Сыл аайы итирдэр утахтартан аккаастанар нэһилиэктэр элбээн иһэллэр. Быйыл Мэҥэ Хаҥалас улууһун Майа сэлиэнньэтигэр итирдэр утах атыытын бобор туһунан сокуон ылылынна. Бу биир улахан нэһилиэк. 2024 сыл балаҕан ыйыгар олохтоохтор куоластаан, нэһилиэнньэ 69,2% бобууну өйөөбүтэ. Нэһилиэнньэ санаатын учуоттаан, Майа нэһилиэгэр итирдэр утах биирдиилээн атыытын толору бобор СӨ сокуона Ил Түмэн дьокутааттарынан ылыныллыбыта.

Оттон 2023 сыл балаҕан ыйын 1 күнүттэн «Саха Өрөспүүбүлүкэтин сокуонугар уларытыылары киллэрии туһунан «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр биирдиилээн арыгы бородууксуйатын атыылааһын бириэмэтин, усулуобуйатын уонна миэстэтин эбии хааччахтааһын туһунан» сокуон ылыныллыбыта. Саха сиригэр «Арыгы сокуонугар» уларыйыылар киирбиттэрэ. Арыгыны атыылыыр уопсастыбаннай аһылык тэрилтэлэригэр эбии хааччахтааһыннар киирэннэр, Дьокуускай куоракка 70‑ча «сымыйа кафелар» уонна «наливайкалар» сабыллыбыттара. Ол эрээри, арыгыны бобуу миэрэтэ көдьүүстээх дуо эбэтэр сокуон ситэтэ суох дуу диэн ыйытыы үөскүүр.

Туох уларыйда?

Саха сирин салалтата арыгылааһыны утары охсуһууга үлэтин күүһүрдэ турар. Сүрүн сыал — нэһилиэнньэ чөл олоххо тардыһарын, өйүн-санаатын уларыта тутарын, успуордунан дьарыктанарын ситиһии.

Арыгыны хааччахтааһын биир өттүнэн дьону арыгыттан тэйитии, доруобуйаларын тупсарыы, чөл олоххо тардыһыыларын көҕүлээһин буолуохтаах. ИДьМ үлэһиттэрэ иһитиннэрэллэринэн, итирик сылдьан буруйу оҥоруу, дьиэ кэргэн онтон сылтаан айдаарсыытын көрдөрүүтэ аҕыйаабыт. Ыччат дьон успуорка, үөрэххэ ордук болҕомтотун уурар буолбут.

Ол эрээри, иккис өттүнэн, бу хааччахтааһыннар саҥа кыһалҕаны үөскэппиттэр. Арыгы хааччаҕын туһунан дьүүллэһиигэ хаста эмэ сылдьан иһиттэхпинэ, утарааччылар икки сүрүн этиилээхтэрэ. Бастатан туран, хааччахтааһын киирбит сиригэр сокуоннайа суох атыылааһын үөдүйүүтэ. Иккиһинэн, хаачыстыбата суох арыгыны «кистээн» атыылааһын элбээһинэ.

Оннук да буолла, кистээн атыылааһыны, куорат сирдэргэ массыынанан тиэйэ сылдьан атыылыыр «бутлегердар», маарката суох арыгыны атыылааһын элбээтэ диэххэ сөп.

Төһө даҕаны итирдэр утаҕы бириэмэтинэн хааччахтааһын баарын үрдүнэн, субуоккалартан көрдөххө, киин куорат кытыы сирдэригэр,
20:00 ч. кэннэ атыылыыр маҕаһыыннар элбэхтэр. Аны туран, өрөспүүбүлүкэҕэ ыытыллар улахан тэрээһиннэр кэмнэригэр эмиэ икки-үс күннээх бобуулар биллэриллибиттэрин үрдүнэн, «наливайкалар», маҕаһыыннар үлэлэрин тохтоппоттор. Ол аата ыстарааптааҕар барыстара төһө эмэ улахан буолан, кыһаллыбаттар диэн түмүккэ кэлиэххэ сөп.

Биир өттүнэн, бу миэрэлэр бүддьүөккэ нолуок киириитэ аҕыйааһыныгар сабыдыаллаабыттар. Биир мунньахха ол туһунан ахтан ааспыттарын сүөргүлүү истибитим.

Саҥа сокуоҥҥа эрэл баар

Урукку кэмҥэ «наливайкалары», «сымыйа кафелары» сабарга Дьокуускай куорат дьаһалтатын административнай хамыыһыйата көдьүүстээхтик үлэлиирэ. Ол иһин үгүс киһи оннук өйдөөн, билигин даҕаны бу хамыыһыйа хааччахтааһыны быһаарар дии саныыр. Дьиҥэ, бу административнай хамыыһыйа куорат уокуругун тупсарыынан, административнай быраабы кэһии дьыалаларын көрүүнэн дьарыктанар. Сокуонунан арыгынан уонна итирдэр утахтарынан эргинэр урбаанньыттары СӨ Урбааҥҥа министиэристибэтэ бэрээдэктиир, атыылыырга көҥүлү биэрэр. Дьиҥэ, өрөспүүбүлүкэ итинэн дьарыктаммакка, урукку курдук, муниципальнай тэриллии бэйэтэ дьаһайар боломуочуйалаах буолуохтаах дии саныыбын. Оччоҕо эрэ, хааччахтыыр миэрэлэр күүһүрүөхтэрэ, кыһалҕа син быһаарыллыа. Онуоха, мин санаабар, билигин өрөспүүбүлүкэҕэ ылыллыахтаах «Олохтоох бэйэни салайыныы» сокуона төһүү буолуо этэ.

Үгүс боппуруос боломуочуйалары сыыһа тыырыыттан кыайан быһаарыллыбат дии саныыбын. «Олохтоох бэйэни салайыныы» 33‑с федеральнай сокуонунан оҥоһуллуохтаах өрөспүүбүлүкэ сокуонугар, боломуочуйалары тыырыыга сүрүн болҕомто ууруллуохтаах. Исписэлиистэр да этэллэринэн, арыгынан эргинии хонтуруоллааһынын боломуочуйата олохтоох салалтаҕа бэрилиннэҕинэ эрэ, бэрээдэк баар буолуо.

Өскөтүн, арыгы атыытын олохтоох бэйэни салайыныы уорганыгар биэрдэхтэринэ, арыгыны атыылыырга көҥүл бэриллиитэ кытаатыа этэ. Олохтоох салалта нэһилиэнньэ туруорсуутунан дьаһал ылара көдьүүстээх буолуо. Итиннэ Татарстаан Өрөспүүбүлүкэтин сокуона биһиэхэ холобур буолуон сөп. Дьокуускай куорат дьаһалтатын туруорсуута Ил Түмэн күһүҥҥү сиэссийэтигэр киирэн көрүллэрэ буоллар, арыгы атыытын бэрээдэктээһиҥҥэ хамсааһын тахсыа этэ. Онон нэһилиэнньэ сокуону дьүүллэһиигэ күүскэ кыттан, боломуочуйалар сөптөөхтүк тыырыллан, үлэ көдьүүһэ улаатан, олох тупсуо диэн эрэнэбит.