Арыгы, сэниэ эбэр утахтар…

Саҥа хааччахтааһыннар

Аһыы утаҕынан үлүһүйүү эрэгийиэни эрэ буолбакка, бүтүн дойдуну хабар улахан кыһалҕа буолар. Арыгы атыылыыр маҕаһыыннар  сокуоннай саастарын ситэ илик оҕолорго атыылаабыт түгэннэрин, оннооҕор лиссиэнсийэтэ суох арыгыны атыылаан хармааннарын хаҥатыммыт тэрилтэлэр туһунан үгүстүк суруйан турабыт.

Ити үүнэр көлүөнэни харыстаан, кинилэр инникилэрин аһыы утах алдьархайа алдьаппатын туһугар оҥоһуллар. Сокуон хараҕынан аһыы утаҕынан эргинэр маҕаһыыннар оскуолалар, уһуйааннар, дьон-сэргэ олорор элбэх кыбартыыралаах дьиэлэрин тастарыгар суох буолуохтаахтар. Хомойуох иһин, биһиги кыракый куораппытыгар оҕолору сэргэхситэр, оонньотор сирдээҕэр арыгы атыылыыр маҕаһыын, кафе, түүҥҥү кулууп ахсаана быдан элбэх.

Арыгы атыытыгар саҥа хааччахтар

Билигин Дьокуускайы ылан көрдөххө, кафе диэн кубулунан, аһыы утаҕы хото атыылыы турар тэрилтэ хардыы ахсын баар. Ол курдук, куорат киин да уулуссаларын ылан көрдөххө, биирдии уулуссаҕа кырата иккилии-үстүү маҕаһыын кэккэлиир. Сокуоҥҥа сурулларынан, аһыы утаҕы атыылыыр кафелар оскуолаттан, уһуйаантан 150 м тэйиччи буолуохтаахтар.

Биһиэхэ, Саха сиригэр, арыгы күнүс 14.00 чаастан киэһэ 20.00 чааска диэри болдьохтоох атыыланар. Ол эрээри хардыы ахсын арыгы атыылыыр маҕаһыын баар буоллаҕына, маннык хааччах төһө көдьүүстээҕий?

Ил Түмэн дьокутааттарын өйөбүлүнэн өрөспүүбүлүкэ сокуонугар уларыйыылар чуолаан арыгыны атыылыыр сирдэри хааччахтааһыҥҥа киирбиттэрэ. Ол курдук, кулун тутар 1 күнүттэн Саха сиригэр арыгы атыытын хааччахтааһыҥҥа (общепит) уопсай аһыыр сирдэргэ, дьон олорор тиэргэнигэр, онно сыһыарыылаах сиргэ-уокка аһыы утаҕынан эргинэр тэрилтэлэр күнүс 14.00–20.00 ч. диэри эрэ атыылыыр буолуохтара. Ол түмүгэр Дьокуускайга 65 арыгы атыылыыр туочука сабыллыбыт. Маны таһынан, арыгы атыытын хааччахтааһын туһунан сокуон хараҕынан Дьокуускайга өссө 26 тэрилтэ сабыллыах курдук. Бу туһунан кулун тутар 3 күнүгэр куорат дьаһалтатын уопсай мунньаҕар иһитиннэрбиттэр: “Бу хайысхаҕа куорат олохтоохторо биһигиттэн өссө элбэх үлэни эрэйэллэр. Онон бу хайысханы хонтуруолга илдьэ сылдьыахха наада”, — диэн Дьокуускай баһылыга Евгений Григорьев иһитиннэрбит. Бэлиэтээн суруйдахха, буруйу оҥоруу үксүгэр арыгы иһии, итирии түмүгэр оҥоһуллар. Статистика көрдөрөрүнэн, ааспыт 2024 сыл түмүгүнэн буруйу оҥоруу өрөспүүбүлүкэҕэ 7,8% үрдээбит.

Кимнээх түүннэри атыылыахтарай?

Саҥа сокуон хараҕынан арыгы атыыта хааччахтанар эрээри, сорох тэрилтэлэр түүн 23.00 чааска диэри арыгы атыылыахтарын сөп. Ол курдук, арыгыны биирдиилээн атыылыыр ГОСТ 30389–2013 диэн ирдэбилгэ эппиэттиир лиссиэнсийэлээх эрэ тэрилтэ атыылыан сөп. Маны таһынан, сокуон хараҕа бырааһынньык кэмигэр, ахсынньы 31 күнүгэр киэһэ 20.00 чаастан тохсунньу 1 күнүн сарсыарда 04.00. чааска диэри хааччаҕа суох атыыланыан сөп. ГОСТ 30389–2013 туох ирдэбилий? Бу судаарыстыбаннай метрология уонна сертификация ыстандаарта буолар. Манна уопсастыбаннай аһыыр сирдэр оҥорор өҥөлөрүн ирдэбилэ киирэр. Маны сэргэ, арыгы атыылыыр кафелар аһыы утах хааччаҕын туһунан тэрилтэлэригэр 297х420 мм кээмэйдээх биллэриини көстөр сиргэ ыйыахтаахтар. Бу хааччахтыыр миэрэлэр арыгы иһиитин уонна буруйу оҥорууну аччатар соруктаахтар.

Сэниэ эбэр утахтар

Судаарыстыбаннай Дуума сэниэ эбэр утахтары сокуоннай саастарын ситэ илик оҕолорго атыылыыры боппута. Ол курдук, кулун тутар 1 күнүттэн сэниэ эбэр (энергетик) утахтары аны оҕолор талбыттарынан атыылаһан испэт буолуохтара. Бу туһунан Судаарыстыбаннай Дуума дьокутаата Бийсултан Хамзаев “Россия” ханаалга маннык бэлиэтээбитэ: “Олус ыарахан стимулятор буолар. Биһиги тоҕо сокуоннай саастарын ситэ илик оҕолорго боптубут диэтэххэ, улаатан эрэр оҕолор сүрэх-тымыр ыарыылара элбээн инфаркт, инсульт курдук ыарыылар эдэрсийэн иһиллэрин көрдөрөр. Оннооҕор бу утаҕы иһэн оҕолор өлбүт түгэннэрэ бэлиэтэммитэ”.

Саамай кырата – сэниэ эбэр утахтан сылтаан дьон утуйбат, ньиэрбинэй буолар. Оттон иэдээнэ – элбэҕи иһэр дьон диабет ыарыыга ылларыахтарын сөп.

Билиҥҥитэ оҕоҕо утаҕы атыылааһын иһин накаастабыл административнай ыстараабынан муҥурданар. Ол эрээри иккистээн атыылаан тутулуннахтарына, холуобунай накаастабылга тиэрдии туһунан Судаарыстыбаннай Дуумаҕа толкуйдууллар. Бу хааччахтар үүнэр көлүөнэ доруобуйатыгар куһаҕаннык дьайар уонна сүһүрүүлээхтик охсор утахтары утары үлэ буолар. Быраастар бэлиэтииллэринэн, сэниэ эбэр утах аһары элбэх кофеиннаах, ону таһынан, доруобуйаҕа үчүгэйинэн дьайбат карнитин, гуарана курдук эбиликтэрдээх буолан, аһыы утахтан итэҕэһэ суох охсууну оҥорор эбит. Сэниэ эбэр утахтар ордук уол оҕо этигэр-сиинигэр куһаҕаннык дьайарын ыйбыттар. Сүрэх, тымыр ыарыыларын бэргэтэр, оҕо болҕомтото суох буолуутугар тиэрдэр.

Түөрт бааҥканы иһэн өлүөххэ сөп

Сэниэ эбэр утахтары күүскэ рекламалыыллар. Оҕо ситэ илик өйүгэр арай бу утаҕы истэхпинэ күүһүрэбин диэн өйдөбүл киириэн сөп. Утах, омос көрдөххө, улахан куттала суоҕун иһин, аһары элбэх утаҕы испит дьон сүрэхтэрэ уйбакка охторун туһунан быраастар да бэлиэтииллэр. Саамай кырата — утахтан сылтаан дьон утуйбат, ньиэрбинэй буолар. Оттон иэдээнэ — элбэҕи иһэр дьон диабет ыарыыга ылларыахтарын сөп. Хонтуруола суох күннэтэ атыыланар утах төһөлөөх элбэх дьон доруобуйатыгар эмсэҕэлээһини оҥорбута буолуой? Оттон оҥорон таһаарааччылар атыыларын ыытар туһуттан бородууксуйа тауриннаах, битэмииннэрдээх диэн этиэхтэрин сөп. Ол эрээри улахан чинчийии эрэ маны быһаарар кыахтаах. Оттон тауриҥҥа уонна битэмииҥҥэ наадыйар киһи балары аптекаттан булар кыахтаах. Улахан киһи күҥҥэ элбээбитэ икки бааҥканы иһиэн сөп, оттон оҕо түөрт бааҥканы иһэн өлүөн да сөбүн чинчийээччилэр бэлиэтииллэр.

Арыгыны иһии сыыппарата

Арассыыйаҕа аһыы утаҕы эр дьон дьахтардааҕар хото иһэллэрин сыыппара көрдөрөр. Ол курдук, ааспыт 2024 сылга 15 сааһын ааспыт эр дьон аһыы утаҕы амсайбытын, онон үлүһүйэрин статистика кэпсиир. Сыыппара этэринэн, нэдиэлэҕэ 168 кыраам этанолу иһэр эбит. Оттон дьахтар аһыы утаҕынан үлүһүйүүтэ үс төгүл намтаабыт. Росстат сыллааҕы чинчийиитэ 60 тыһыынча дьиэ кэргэни хабар. Бу чинчийии дьон олоҕо төһө уһаабытын, доруобуйата тупсубутун билии буолар. Чинчийии ыйытык быһыытынан барар эбит. Төһө киһи успуордунан дьарыктанара, төһө киһи аһыы утаҕы нэдиэлэҕэ хаста иһэригэр тиийэ сураһар. Бу чинчийии түмүгүнэн, 40 саастарын ааспыт (45–49 cаастаах) эр дьон ордук аһыы утаҕынан үлүһүйэрэ бэлиэтэммит. Оттон 50 саастарын ааспыт (50–54 cаастаах) эр дьон улахан аҥаара аһыы утаҕынан үлүһүйэр эбит. 55 саастарыттан үөһээ саастаах эр дьон 8% үлүһүйэр. Дьахталларга бу көстүү үс төгүл намыһах. Статистика көрдөрөрүнэн, аһыы утах киһи олоҕун 10–15 cыл аччатар.

САНААЛАР

Мария Романова, Дьокуускай куорат:

— Аһыы утаҕы сымыйа кафеларга атыылыыры хааччахтыыр сокуон киирбитэ олус үчүгэй. Аны энергетическай утахтары оҕолорго атыылыыры эмиэ боптулар да, ыстарааба, миэрэтэ үчүгэйдик оҥоһулла илик курдук. Аны 15–20 сылынан хайдах көлүөнэни көрүөхпүтүн баҕарарбыт хааччахтыыр миэрэлэртэн тутулуктаах. Дьокуускайга түүҥҥү кулууптар, арыгы атыылыыр кафелар аччыахтарын наада.

Виктор Курышев, Дьокуускай:

— Иһэр киһи син биир булан иһэр. Хааччахтаммытын да иһин, арыгы атыылыыр кистэлэҥ туочукалар тыа да сиригэр элбииллэр ини. Билигин эрдэҕэс саастаах оҕолорго испэт, табахтаабат оҕо ахсаана аҕыйах буолуо. Ити барыта төрөппүттэриттэн тахсар. Онон дьиэ кэргэн иһигэр иитии үлэтэ сөптөөхтүк барыахтаах дии саныыбын. Хааччах хааччаҕынан, киһи барыта бэйэтэ төбөлөөх дии санаабаккын дуо?

ХААРТЫСКАЛАР: HTTPS://PXHERE.COM/RU