Арыгылаах ыһыахтар – алдьатыылара баһыйар

Тус санаа

Сотору саха дьонун биир саамай кэрэ бырааһынньыга, өбүгэ үйэлээх үгэһин салҕыыр, норуоту сомоҕолуур, кэрэҕэ-сырдыкка угуйар ыһыахтар саҕаланыахтара. Ыһыах хас биирдии саха киһитигэр, умнуллубат үтүө өйдөбүлү хаалларыахтаах. Ордук биһиги кэлэр көлүөнэ ыччаттарбытыгар.

Билиҥҥи интэриниэт ситимэ чыпчылыйыах түгэнэ, ханнык баҕарар сиртэн көтөн кэлэр буолуоҕуттан ыла, араас сонуну ким баҕарар тута билэ охсор кыахтанна. Истэр-билэр тухары Сахабыт сирин сорох нэһилиэктэригэр, улуустар кииннэригэр билигин да ыһыахтар, арыгы арыаллаах бараллара, хайа да саха сиэригэр баппат дьыала дии саныыбын.

Быйыл мин аҥаардас биир нэдиэлэҕэ икки арыгыта суох үбүлүөйгэ сылдьан, олус үөрэн-көтөн кэлбитим. Арай бу хайысха Саха сирин атын улуустарыгар киэҥник өйөммөтө, тэнийбэтэ хомолтолоох…

Бука сэрэйдэххэ, онтон биир эмэ ол аска баҕалаах ыалдьыт хараҕа чалбаарыйан, дьиэрэҥкэйдээн тахсара буолуо.

Ол остуолга ууруллубут арыгы үксэ ордон эрдэҕэ. Ол ханна барар? Ким эмэ онно ылыллыбыт арыгыны испэтилэр диэн, хайа эрэ үрэххэ, ойуурга дуу тиийэн тоҕо туралларын, эбэтэр сыбаалкаҕа тиэйэн ыыппыттарын көрбүтэ-истибитэ дуо?.. Ыһыахха саамай сөпкө арыгы атыытын бобор салалта, бэйэлэрэ икки сирэй буолан, кистээн туспа баран итинник быһыыланалларын, дьон-сэргэ сүөргүлүүрэ олохтоох.

Онон аны ыһыахтарга арыгыны саа да тэбиитигэр чугаһатымыахха, ыһыахчыттар үөрүүлэригэр күлүк түһэримиэххэ диэн этиилээхпин. Өрөспүүбүлүкэҕэ үп-харчы кырыымчык кэмигэр, арыгы атыылаһыллыахтаах харчытын, анал байыаннай дьайыыга көмөҕө да ыыттыннар ээ.

Арыгыта суох тэрээһиннэри сэҥээриэххэ

Таарыйа арыгыта суох үбүлүөйдэр, сыбаайбалар, араас тэрээһиннэр тустарынан этэн аһарыахха. Бу хайысхаҕа Горнай улууһун дьаһалтата өрөспүүбүлүкэҕэ бастакы саҕалааччылар этэ. Бастаан 2009 сыллаахха бүддьүөт тэрилтэлэригэр, кулууптарга о. д.а. сыбаайбалары арыгыта суох эрэ ыытарга дьаһал тахсыбыта. 2010 сылга арыгыта суох сыбаайбалары, үбүлүөйдэри ыытыыны көҕүлүүр инниттэн, анал харчы бэриллэр буолбута.

Ол кэнниттэн сүүһүнэн ааҕыллар тэрээһиннэр арыгыта суох ыытылыннахтара. Үтүө саҕалааһын билигин да тыыннаах. Өссө биирдиилээн ыаллар Саҥа дьыл курдук, о. д.а. улахан бырааһынньыктарын маанылаах остуолларыгар арыгы турбат буолан эрэрэ кэрэхсэбиллээх. Быйыл мин аҥаардас биир нэдиэлэҕэ икки арыгыта суох үбүлүөйгэ сылдьан, олус үөрэн-көтөн кэлбитим. Арай бу хайысха Саха сирин атын улуустарыгар киэҥник өйөммөтө, тэнийбэтэ хомолтолоох…

Тоҕо эбитэ буолла, маннык кэскиллээх тэрээһиннэр киэҥник пропагандаламматтар, рекламаламматтар. Бары сорунан туран, күүстээхтик суруйарбыт, сырдатарбыт буоллар, бу дьыала чахчы да үтүө өттүктээх, кэскиллээх, бэлиэ суоллаах буолан, Саха сирин бары улуустарыгар тарҕаныа этэ.

Кэриэйдэр сыбаайбаларыныы

Бэрдьигэстээх олохтооҕо, СӨ доруобуйатын харыстабылын үтүөлээх үлэһитэ Е. Е. Егорова ыам ыйыгар Соҕуруу Кореяҕа балтын сыбаайбатыгар баран кэллэ. Дьэ, сөҕөн кэпсиир — 300‑чэкэ киһилээх, араас дойдулартан ыалдьыттардаах сыбаайба биир да арыгыта, кыраам да пиибэтэ, итирдэр утаҕа суох ыытыллар эбит. Сыбаайба устатын тухары, бэйэлэригэр үйэлэргэ олохтоммут үгэстэрин көрдөрөн, кэпсээн, ону тутуһан, толорон олус дириҥ суолталаахтык ыыталлар эбит.

Дьэ, биһиги учуонайдарбыт научнай үлэлэригэр олоҕуран, саха омук ыал буолуутун сиэрин-туомун тутуһан, Улуу, сайдыылаах кэриэй омуктар курдук, сыбаайбалары тэрийиини көҕүлүөххэ баара. Ол сир ахсын үтүө үгэскэ кубулуйарын олохтообут киһи баар ини!!! Дьэ, оннук үтүө саҕалааһыннары телевидение, араадьыйа киэҥ эйгэҕэ таһаара тураллара буоллар, кэрэхсэниэн сөптөөҕү иилэ хабан ылааччы элбиэ этэ.

Өрөспүүбүлүкэтээҕи тэрээһин

СӨ Ил Дархана Е. А. Борисов аан бастаан, СӨ Бырабыыталыстыбатын улуустарга буолар отчуоттарыгар, биир да нэһилиэккэ отчуоттааччылары маанылыыр остуолларыгар, арыгы туруорбаттарын туһунан баһылыктарга кытаанах ирдэбил туруорбутуттан ыла, урукку омсолоох үгэс тохтоон турар.

Билигин ыытыллар өрөспүүбүлүкэтээҕи улахан тэрээһиннэр, спартакиадалар, фестиваллар, оонньуулар кэннилэриттэн түмүктүүр мунньустуулары эмиэ олох арыгыта суох ыытыахха наада. Араас улахан объектар үлэҕэ киириилэригэр, элбэхтик барар презентацияларга, о. д.а. эмиэ. Төһө да «үөрбүччэ-көппүччэ» буоллун…

Арыгылааһыны саха олоҕуттан тэйитэ сатааһын, кэлэр ыччаты бу дьаллыктан көмүскүүргэ турунуу бу үөһэ ахтыллыбыттартан, салайааччылар, биллиилээх-көстүүлээх, култуураҕа, ускуустубаҕа, успуорка киэн туттар чулуу дьоннорбут, ытыктанар кырдьаҕастарбыт, үтүөлээхтэрбит итэҕэйиилээх сыһыаннарыттан, кинилэр көхтөрүттэн-нэмнэриттэн, араас хаһыаттарга суруйууларыттан, тэлэбидиэнньэҕэ, социальнай ситимнэргэ кэпсээһиннэриттэн саҕаланыахтаах дии саныыбын.

Өксөкүлээх сэрэтиитэ

Улуу А. Е. Кулаковскай ааспыт үйэ саҕаланыытыгар Эдуард Пекарскайга суругар, кэлин сахалар арыгыга ылларан, «уҥуохтуун кыччаан, күүс-уох өттүнэн мөлтөөн эрэллэрин» олус курутуйа суруйбута ээ. «… Арыгы алдьатта, дьаабылаата, өлөртөөтө, муодалаата, сиэтэлээтэ, тоҥортоото, муҥнаталаата” диэн сэрэппитэ, сахалартан бастакынан чөл олоҕу турууласпыт Өксөкүлээх Өлөксөйбүт.

Оттон саха норуота киэн туттар ССРС норуодунай учуутала М. А. Алексеев: «Арыгылаах остуоллар тула туох үчүгэй баар буолуой?!» — диэбитэ, хас биирдии саха киһитин өйүгэр-санаатыгар кытаанахтык иҥиэн, сэрэтиэн наада.

Тыа сирин киһитэ, Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, өр кэмҥэ салалтаҕа үлэлээбит, Е. Е. Ефремов кинигэтигэр «Оннооҕор Европаны үлтү үктээбит ньиэмэһи сэриигэ кыайбыппыт, ол гынан баран арыгылааһыны кыайбатыбыт» диэн кими баҕарар толкуйдатар этиитэ, бу суруйууга эмиэ сыһыаннаах курдук. Арыгылааһын билиҥҥи кэмҥэ өстөөхтөөҕөр да кыайтарбат күүстээх буолан эрэрин, үгүстэр көрө-билэ, дьиксинэ сылдьабыт. Ону сыыйа аҕыйатарга бары күүспүтүн ууруохпутун, түмсүүлээхтик турунуохпутун наада.

Василий Алексеев,

Бэрдьигэстээх олохтооҕо.

ХААРТЫСКАЛАР: ЯСИА АРХЫЫБЫТТАН