Аска туһаныллар тумалар

Саха сирэ битэмииннээх үүнээйитинэн киэҥник биллэр. Ол эрээри, олохтоох дьон сүрүннээн сир аһын, тэллэйи эрэ хомуйабыт.

Үөрэ ото

Саха сиригэр олус киэҥник тарҕанан үүнэр эрбэһининэн биллэр. Үөрэ отун ас амтанын уларытарга тума от оҥостору маннык суруйаллар.

Бороһуок. Ньирээйи үөрэ отун хомуйаат, салгын охсор сиригэр чараас мөһөөччүккэ эбэтэр паньыараҕа тэлгэччи кутан хатарыллар. Хаппыт оту кофемолканан мэлийиллэр уонна бурдук сиидэтинэн сиидэлээн бороһуок ылыллар. Ыһаарыга, миини сэлиэйдээһиҥҥэ, о. д. а. астары астааһыҥҥа туттуллар.

Суорат от

Саха сиригэр элбэхтик үүнэр. Үчүгэй сыттаах үүнээйи от ыйыттан күһүн хойукка диэри сибэккилиир.

Бу үүнээйиттэн салааттары, утахтары уонна атын аһылыктарга туманы оҥостоллор. Тума окко анаан үүнээйини сибэккилиир бириэмэтигэр, үчүгэй сыттаммытын кэнниттэн хомуйуллар. Эт миинэ, эт ыһаары буһан бүтүүтүн саҕана (5–10 мүн. иннинэ) суорат от сэбирдэҕиттэн, сибэккититтэн оҥоһуллубут бороһуогу кутан сэлиэйдэниллэр, бороһуогу таммалатыллар.

Эһэ лууга сыта, амтана чесноктуҥу. Бэс, от ыйдарыгар сибэккилэнэр.

Кучу

Кучу ньирээйи сэбирдэҕиттэн, умнаһыттан салааттары, миини бэлэмнииллэр. От силиһин сибиэһэйдии эбэтэр буһаран аска туттуллар. Хаппыт силиһи мэлийэн килиэп, алаадьы, лэппиэскэ да оҥоруохха сөп. Сибиэһэй силистэри арыыга ыһаарылаан кофе эмиэ бэлэмнэнэр.

Кучу эбиликтээх заправка. Кииһилэни, кучу, суорат от сэбирдэхтэрин бытархай гына кырбаныллар уонна туус кутан хаппахтаан иһиккэ охсон булкуйуллар. Маннык бэлэмнэммит заправканы мииҥҥэ туттуллар.

Ньээм

Ньээм от массыыналар таһаарбыт гаастарыттан киһи доруобуйатыгар буортулаах элеменнэр холбоһуктарын бэйэтигэр иҥэринэр. Ол иһин суол кытыытыгар, нэһилиэнньэлээх пууннар истэригэр үүнэр ньээм оту аһылыкка анаан хомуйуллубат.

Ньээм хабархай амтанын чаас аҥаара ууга туруоран эбэтэр оргуйа турар уунан саба кутан суох оҥоруллар. Маны таһынан, хомуйуллубут ньээм сэбирдэхтэрин маҥхайыахтарыгар диэри бурдук отунан сабан амтанын тупсарыллар.

Хабархай амтана суох оҥоһуллубут ньээм сэбирдэҕин быһаҕынан кырбаныллар уонна петрушка, луук холбуу кутан, арыы, туус, уксуус эбэн кичэйэн булкуйуллар, салаат үрдүгэр укуруоп таммалатыллар.

Боҕуруоскай от

Боҕуруоскай оту аска анаан сайын сибэккилиир бириэмэтигэр силиһин алдьаппакка намчы салаа умнастарын кыптыыйынан кырыйан ылыллар.

Бороһуок. Салгыҥҥа куурдуллубут от сэбирдэҕин оһох үрдүгэр ууран эбии хатарыллар уонна бороһуок буолуор диэри мэлийиллэр. Сабыылаах иһиккэ кутан кураанах сиргэ тутуллар. Бэлэм бороһуогу тиэстэҕэ, эт, балык ыһаарыларыгар, мииҥҥэ тума быһыытынан туттуллар.

Кириэн

Кириэн эмтээх уонна сиэнэр үүнээйинэн аан дойду бары омуктарыгар киэҥник биллэр.

Былыргы сахалар кириэни эмиэ сииллэр эбит, онуоха үүнээйи сэбирдэҕин эрэ үрүҥ аһы кытары булкуйан туһаналлара биллэр.

Кириэн сэбирдэҕин хабархай амтанын суох оҥорор туһуттан икки, үс төгүл уутун уларытан буһарыллар. Буһарыллыбыт сэбирдэҕин суоракка, сүөгэй уутугар элбэҕи булкуйан хойуу гына астанар.

Кичэйэн сууйуллубут кириэн силиһин быһаҕынан чараас гына кыһыллар уонна оһох үрдүгэр, иһигэр эбэтэр духуопкаҕа ууран куурдуллар. Куурбут силиһи кофемолканан, ол суох буоллаҕына тимир кэлиигэ кутан мэлийиллэр. Маннык бэлэмнэммит бороһуогу сабыылаах иһиккэ, салапаан мөһөөччүккэ тутуллар. Бороһуогу туттуох иннинэ илитиллэр, ардыгар ууга суурайыллар уонна тума от быһыытынан туһаныллар.

Кииһилэ

Саха сиригэр кииһилэ уонтан тахса көрүҥэ үүнэр. Олортон киһи сииригэр саамай ордуктарынан “пирамидальнай” буолар. Аһылыкка сэбирдэҕин, умнастарын туһаналлар.

Аһара түргэнник үүнэр, онон сотору бириэмэнэн сэбирдэхтэрэ кытаатан, умнастара дороххой буолаллар. Ол иһин сэбирдэхтэрэ үүммүтүн кэнниттэн 2–3 нэдиэлэттэн ордуга суох кэмҥэ аска туттарга анаан хомуйуллар. Хойутаан хомуйуллубут умнаһа аска барбат.

Саха сирин олохтоохторо кииһилэни үрүҥ аска (суоракка уо. д. а.) сибиэһэйдии булкуйан булууска түһэрэн эбэтэр бэйэтинэн хатаран, тоҥорон хаһааналлара.

Соус. 200 г кииһилэ, 15 г сиикэй арыы, 1 ост. нь. сэлиэһинэй бурдук, 1 ыст. уу эбэтэр эт миинэ, 0,5 ыст. сүөгэй. Эриллибит кииһилэни сиикэй арыыга булкуйан бэйэтин сүмэһинигэр хаппахтаах иһиккэ буһарыллар. Оргуйуутун тохтотуллар, бурдугунан таммалатыллар, уу эбиллэр, мэһийиллэр уонна эбии оргутуллар. Күөс буһа турдаҕына, сүөгэй кутуллар.

Анньыыс

Анньыыс бэс, от ыйдарыгар сибэккилэнэр. Эдэр сэбирдэхтэрин хомуйан ылан хатаран, үлтү сынньан тума оҥостоллор.

Манна даҕатан эттэххэ, укуруоптааҕар хатан амтаннаах. Эмиэ укуруоп курдук ханнык баҕарар аска утуохха сөп. Ордук хаппыыста тууһаан тоҥорорго барсар.

Сардаана

Сардаана силиһэ бөкүнүк (луковица) буолар. От ыйыгар кылгас кэмҥэ сибэккилэнэр. Бу үүнээйи билигин аҕыйаабытынан, Кыһыл кинигэҕэ киллэриллэн турар.

Сибэккитин уонна силиһин (луковицатын) хомуйан, хатаран, мэлийэн бутугаска, үөрэҕэ, күөрчэххэ куталлар. Силиһин бэйэтинэн да сииллэр, минньигэс амтаннаах буолар. Күһүн сиппитин кэннэ хомуйаллар.

Эһэ лууга

Эһэ лууга сыта, амтана чесноктуҥу. Бэс, от ыйдарыгар сибэккилэнэр.

Сэбирдэҕин бэс ыйыгар хомуйаллар. Чочунаах курдук тутталлар. Хатараллар, тууһууллар.

МАНЫ БИЛЭҔИН ДУО?

Үүнээйилэр сахалыы-нууччалыы ааттара

Ача — пырей

Бохсурҕана — подорожник

Кииһилэ — щавель

Кириэн — хрен

Кучу — иван-чай

Манчаары — аир

Маныыһыт суумката — пастушья сумка

Ньээм — одуванчик

Суорат от — тысячелистник

Тимирэх — гулявник

Унньуула — сусак

Үөрэ ото — полынь монгольская (чернобыльник)

Үрүҥээйи — лебеда

Хортуос — зопник

Ымыйах — кровохлебка

Анньыыс — тмин обыкновенный, дикий анис

Сардаана — лилия даурская

Эһэ лууга — черемша.

(С. Р. ПОПОВ, А. С. ПОПОВА “АҺЫЛЫККА ТУҺАНЫЛЛАР ҮҮНЭЭЙИЛЭР”, Е. Ф. КУЗЬМИНА “САХА ТӨРҮТ АҺА-ҮӨЛЭ” КИНИГЭЛЭРТЭН).
ХААРТЫСКА: ЯСИА УОННА PXHERE.COM/RU/PHOTO СААЙТАРТАН.