Атахпыт анныгар харалла сытар түҥ былыргы олохтон

Ирбэт тоҥ дойдуга олорорбут биир үчүгэйэ, атахпыт анныгар түҥ былыргы олох харалла сытар. Таба тайаннахха, түҥ былыргы хос-хос өбүгэҕин да булан ылыахха сөп. Оттон плейстоцен, голоцен кэмнэригэр олорбут кыыл-сүөл туһунан этэ да барбаккын, кинилэр уҥуохтара күн бүгүҥҥэ диэри көстө тураллар.

Сунтаар бизона

Соторутааҕыта Сунтаар нэһилиэгиттэн 6 км тэйиччи турар Оборчолоох карьерыгар үлэлии сылдьар дьон бизон баһын уҥуоҕун булбуттарын туһунан Тускулаана Горохова-Кобельянова биһиги хаһыаппытыгар иһитиннэрэн турар. Онно кэпсэнэринэн, Степан Кардашевскай погрузчигынан буору баһан тимир көлөҕө бырахпытыгар, улахан баҕайы муос көстүбүт. Ону бииргэ үлэлиир уола Николай Алексеев тахсан сыныйан көрбүтэ, баараҕай бизон баһа эбит. Степан Кардашевскай этэринэн, муоһа биһиги оҕустарбыт муостарынааҕар төһө эмэ улахан, тиистээх, аны олус сыттаах эбит.

Уолаттар бу булумньуларын хаартыскаҕа түһэрэн, видеолаан СӨ Наукаларын академиятын сэлии фаунатын үөрэтэр салаатыгар ыыппыттар. Маннык булумньулар анал сиргэ хараллаллар, онно тии­йэн от аһылыктаах оччотооҕу кыыллары үөрэтэр-чинчи­йэр Станислав Колесовы көрсөн кэпсэттим.

“Сунтаар бизонын муоһунан көрдөххө, билигин Буотамаҕа, Тыымпынайга, Аллараа Халымаҕа баар бизоннар уопсай өбүгэлэрэ буолара көстөр, сэлии кэминээҕи кыыл, – диир Станислав Дмит­риевич. – Бу Сунтаар бизонун баһа манна өссө кэлэ илик, баҕар, бэйэбит баран үөрэтэн, чинчийэн кэлиэхпит. Хаар­тыскаттан көрдөххө, орто бизон, тииһэ, төбөтүн уҥуоҕа бүтүн. Иһэ-үөһэ аттыгар суох  буоллаҕына, ол аата сүүрүк илдьэ барбыт буолуон сөп”.

Манна аҥаардас бизон 300-тэн тахса араас уҥуоҕа баар. Сүүнэ улахан сэлии уҥуохтара сиринэн тураллар.

Бизоны муостарын икки арда төһө арыттааҕынан көрөн, ханнык көрүҥҥэ киирсэллэрин быһаараллар. Сэбиэскэй кэмҥэ кылгас муостаахтар уонна уһун муостаахтар диэҥҥэ араа­ран кэбиспиттэр, ол билигин да оннук бара турар. Уһун муостаах­тар диэҥҥэ киирсээччилэр муостарын икки арда 2 м тахсар. Саха сиригэр Үөһээ Дьааҥы Адыаччы өрүһүгэр Улахан Сууллар диэн сиргэ уһун муостаахтар ордук көстөллөр эбит. Биирдэ  муостарын икки арда 1 м 200 см арыт­таах бизон баһын булан тураллар,  олору манна аҕалан үөрэппиттэр уонна төннөрбүттэр. Эмиэ оннук аарыма муостаах бизоннар бастара Абыйга, Халымаҕа көстүбүттэр, онтон кыра муостаахтар олох аҕыйахтар. Станислав Дмитриевич олору, арааһа, тыһылара быһыылаах диэн сабаҕалыыр:

“Онон икки көрүҥ баар дуу, үс дуу диэн чуолкайдыы сылдьабын. Сорохтор биир көрүҥтэн атыҥҥа көһөн эрэр кэмнэрэ буолуон сөп. Билиҥҥи уонна былыргы бизоннары тэҥнээн көрдөххө, дьиҥэр, ула­хан уларыйыылара суох. Аныгылар муостара кыччаабыт эрэ”.

Уһулуччу сэдэх булумньу

2020 сыллаахха Абыйга сир баайын көрдөөччүлэр былыргы кыыл оҕотун булан ылбыттара. Ону хамсык итиэннэ хаспах хахайын оҕото диэн балачча кэм устатыгар үөрэтиллибэтэх. Онтон ылан үөрэтэн  көрбүттэрэ, олох да билим тылынан гомотерий дэнэр саабыла тиистээх бөдөҥ куоска оҕото буолан хаалбыт. 35 тыһыынча сыл саастаах, тиигир да, хаспах хахайа да буолбатах. Кинини үгүспүт “Ледниковый период” мультфильмынан билэбит. Бу куоска наар Америкаҕа көстөр эбит. Ону Берингиянан син биир киирэ-тахса сылдьыбыттара буолуо, манна да көстүөн сөп диэн палеонтологтар уруккуттан сабаҕалыыр эбиттэр, онтулара дьэ көстүбүт. Итини билим эйгэтигэр “сабаҕа­лааһын бигэргэтилиннэ” диэн ааттыыллар.

“Бу булумньу тугунан уһулуччунуй диэтэххэ, Азия сиригэр аан бастакытын көһүннэ, баҕар, бүтүн Евразияҕа да буолуо. Онон уһулуччу булумньу буолан, сэтинньи 15 күнүгэр “Nature“ сурунаалга английскай тылынан ыстатыйа таҕыс­та. Куосканы тас өттүн эрэ чинчийдилэр, салгыы микробиоло­гиятын, генетикатын, о.д.а. чинчийиэхтэрэ. Биһиэхэ элбэх сир хаһылла илик, хаһан эрэ киһи да көстүө”, – диэн Станислав Дмитриевич эрэллээх.

Кыыл уҥуоҕа элбэх, оттон түҥ былыргы киһи киэнэ суох

Дьэ, кырдьык, дьикти. Сэлии кэминээҕи кыыл-сүөл уҥуоҕа дэлэй, дьон кинилэри бултаспыт суоллара да көстөр, сэптэрэ-сэбиргэллэрэ, иһиттэрэ, атын да маллара баар. Ол да буоллар, түҥ былыргы өбүгэбитин тоҕо эрэ айылҕа биэрбэт.

“Киһи уҥуоҕа олох көстүбэт, – диир учуонай. – Олоро сылдьыбыт дьиэлэрэ, маллара-саллара көстөллөр, бэйэлэрэ суох. Көмпөттөр, көмөллөрө эбитэ буоллар, көстүө этилэр. Уматтахха эмиэ суол-иис хаалыан сөп, арай наһаа кичэйэн умаппыт буоллахтарына туох да хаалымыан сөп. Былыргы дьон да туох эрэ иччигэ үҥэл­лэрэ буолуо. Адьырҕа кыыл сиэн сөп да, кини эмиэ барытын  наһаа мэлиппэт. Ити саабыла тиистээх куоска хаһан эмэ син биир көстүө диэн сабаҕа­лаабыттарын курдук, түҥ былыргы киһи көстөр бириэмэтэ кэлэ илик быһыылаах”.

Харайар сир кэҥиирэ наада

Бу сир анныгар харалла сытар баайбытын үөрэтэр, харайар сир олус уустук балаһыанньалаах эбит. Манна аҥаардас бизон 300-тэн тахса араас уҥуоҕа баар. Сүүнэ улахан сэлии уҥуохтара сиринэн тураллар. Хаарыаны анал температуралаах киэҥ-куоҥ хара­йар сир, үчүгэй лабаратыарыйа баара буоллар диэххэ айылаах. Олус сэдэх булумньулар көстөллөр гынан баран, академия ону атыылаһар кыаҕа суох, чинчийэн, үөрэтэн баран булбут дьонноругар төннөрөллөр.

“Билим туһа диэн көмөлөһөр дьонноохпут, Үөһээ Дьааҥыттан, Абыйтан, Халыматтан кыһыҥҥы суол турда да, уҥуохтар кэлэл­лэр, – диир Станислав. – Холобур, Афанасий Шишигин Дьааҥыттан 11 бизон баһын аҕалбыта. Хаҥаластан Прокопий Ноговицын бу сайын сайгак муоһун булбутун уларсан үөрэтэ сылдьабыт, радио­углероднай датировка оҥорторуохпут уонна төннөрүөхпүт. Холобур, носорог баһын аҕалаллар, муоһа суох этэ дииллэр. Дьиҥэр, билим туһатыгар үөрэтэрбитигэр, чинчи­йэрбитигэр уларсыа этилэр буоллаҕа. Хаартыскаҕа түһэриэ, кып-кыра образец ылан датировка оҥорторуо этибит. Билигин саамай уустук датировка оҥорторуу буолла, онтуката суох билим чинчийиитэ кыаллыбат. Урут атын дойдуларга оҥорторор этибит, билигин Новосибирскайга эрэ баар, онно бүтүн Арассыыйа уочараттыыр”.

Дьиҥэр табан туһаннахха, былыргы кыыллар уҥуохтара билим туһатыгар балачча көмөлөһүө эбиттэр. Ол курдук хамсык иннинэ 2019 с. Япония Токио, Осака куораттарыгар быыстапка тэрийбиттэригэр 9 ый устатыгар 6 мөл. киһи сылдьыбыт. Арассыыйа да куораттарыгар интэриэһиргиир дьон көстүө этилэр.

ХААРТЫСКАЛАР: “NATURE” СУРУНААЛТАН УОННА ТУСКУЛААНА ГОРОХОВА-КОБЕЛЬЯНОВА ТИКСЭРИИТЭ