Атырдьах ыйыгар быйаҥ баһыллар

Атырдьах ыйа — Буура Дохсун Аан Дьааһын ыйа. Олунньуну батыһар. 2023 сыл — Дьөһөгөй Айыы сыла. Ылдьыын таҥара күнэ — атырдьах ыйын 2 күнэ. Бу күнтэн күн аҥаара сайын, күн аҥаарыгар күһүн бэлиэтэ биллэр, сиик, туман түһэр.

Ийэ сайын кэрэ кэмэ

Үгэс курдук Тускул атырдьах ыйын билгэлээтэ:

— Бу күн ардаҕа суох буоллаҕына, нэдиэлэ кураан. Атырдьах ыйын 2 күнүгэр хайдах күн буолар да, күһүнэ оннук буолар. Атырдьах ыйыгар күһүнү билгэлииллэр. Ынах, сылгы түүлүүрүнэн, күһүн төһө уһуурун таайаллар. Талах хайдах үүммүтүнэн, кэлэр кыһын хаар халыҥын билгэлииллэр. Ый ардаҕа икки: сайыны иэҕэр самыыр (Ылдьыын), өксүөн түһүүтэ (Ыспааһап). Тыала биир: оту-маһы орохсутар тыал. Өскөтүн ардыы туран халлаан оройуттан аһылыннаҕына, былыт халлаан тула өттүгэр түһэн халыннаҕына, ардах ааспат, сотору кэлэр. Тыала суох туран, өрүс уута тыаһаатаҕына, сотору тыал түһэр. Ардах түһэр кэмигэр элиэ кистээтэҕинэ, ардах астар. Кустук кытархай, өҥө чаҕылхай буоллаҕына, ардах түһэр. Ынах тыла уу түөлбэтигэр уста сылдьар эбэтэр уу аннынааҕы үүнээйи умнаһыгар сыылларын көрдөххүнэ, куйаас түһэр. Онтон ынах тыла түөлбэ уутун үрдүгэр баар үүнээйи умнаһыгар ыттыбыт эбэтэр уу урсунугар таҥнары ыйанан турар буоллаҕына, ол сотору ардах кэлэрин бэлиэтэ. Чыычаах үөрүн саҥата иһийдэҕинэ, ол кэннэ хойуу от сэбирдэҕэр састаҕына, сотору кэминэн ардаҕы күүт.

Ийэ сайын — атырдьах ыйын 22 күнүттэн атырдьах ыйын 17 күнүгэр диэри бэлиэтэнэр. Ол аата сайыҥҥы кэм өссө да 17 чыыһылаҕа диэри уһуур.

Атырдьах ыйын билгэтэ

Атырдьах ыйын 2 күнэ — Ардаатаҕына, күһүнэ өксүөн, курааннаатаҕына, күһүнэ кураан буолар.

Атырдьах ыйын 2 күнэ — Куйаас аны түспэт, сөтүөлээһин уурайар.

Атырдьах ыйын 2 күнэ — Ылдьыын. Бурдук буһар. Түүн хараҥаран барар, кус оҕото көтөр.

Атырдьах ыйын 10 күнэ — Моонньоҕон буһар.

Атырдьах ыйын 14 күнэ — Бастакы Ыспааһап, Ыспааһаптар ардахтара түһэр. Хотуур ортото. Ыҥырыа мүөт таһаарара уурайар.

Атырдьах ыйын 19 күнэ — Иккис Ыспааһап. Хаһыҥ түһэр.

Атырдьах ыйын 21–23 күннэрэ — Аан Дьааһыҥҥа анаан туом толоруохха сөп.

Атырдьах ыйын 21 күнэ — Халлаан ыйын эргэтин кээрэниитэ саҕаланар. Сити күн дьыл хайдах туруктаах да, тохсунньуга эмиэ үкчү оннук.

Атырдьах ыйын 23 күнэ — Ардаатаҕына, күһүн уһун дииллэр.

Атырдьах ыйын 29 күнэ — Үһүс Ыспааһап. От үлэтэ үмүрүйэр. Ый бүтүүтэ оту-маһы орохсутар тыал түһэр. Эһиил үчүгэй дьыл кэлиэх буоллаҕына, от кэнчээрилиир.

Улуустарынан билгэ

«Быйылгы сайын үгүс улууска куйаас эрээри, сөбүгэр ардахтаах буолан, от-мас, оҕуруот аһа, сир аһа өлгөмнүк үүнэн, үчүгэй сайын ахсааныгар киирдэ. Ол оннугар Бүлүү бөлөх, Кэбээйи, Горнай улуустарыгар уһуннук ардаан, урукку баһаардар охсууларынан да буолуо, уу таһыма үрдээн, сүгүн оттоппото.

Улуус аайы халлаан туруга арааһынай буолла. «Аны атырдьах ыйа хайдах буоларый?» диир буоллахха, ый бастакы уон күнэ үгүс улууска этиҥнээх ардаҕы «бэлэхтиэҕэ». Ону кытта күүстээх тобурах, тыал «сиэттиһэ сылдьан» буулуохтара. Быйылгы сыл таҥараларын көтүппэт буолла, онон Ылдьыын таҥараттан саҕалаан, Ыспааһап таҥаралар ардахтара үгүс улуустары хабан түһүөҕэ. Ол гынан, иккис дэкээдэ үгүс улуустарга күнүһэ да, түүнэ да сылаас буолан, оттуурга үчүгэй күннэр туруохтара, оҕуруот аһа сир аһа, тэллэй өлгөмнүк үүнүөҕэ.

Аны улуустарга күн-дьыл туругун ырытыахха.

КИИН УЛУУСТАР

Ардах таҥаралары батыһан түһүөҕэ — дэкээдэ аайы баар буолсу.

Бу ый I дэкээтигэр түүнүн-күнүһүн сылаас: күнүс +22 С+20 С кыраадыс, түүнүн +11 С+9 С сылаас. II дэкээдэҕэ күнүс +26 С+23 С кыраадыс, түүнүн +16 С +13 С кыраадыс сылаас.
III дэкээдэҕэ күнүс +20 С+18 С кыраадыс сылаас, түүн +13 С +10 С кыраадыс сылаас буолуо.

Былырыын киин улуустарга атырдьах ыйын бастакы уонна иккис дэкээтигэр муҥутаан +25 С+21 С кыраадыс сылыйа сылдьыбыта.

БҮЛҮҮ ЭҤэЭР УЛУУСТАР

От ыйынааҕар биллэ сөрүүкүүр. Ол оннугар иккис дэкээдэҕэ түүнүн биллэ сылаас буолууһу. I–III дэкээдэҕэ таҥараларынан ардахтаах.

Бу ыйга I дэкээдэҕэ күнүс +22 С+20 С кыраадыс куйаас, түүнүн +12 С+10 С. II дэкээдэҕэ күнүс +21 С+19 С кыраадыс сылаас, түүнүн +20 С +18 С кыраадыс сылаас. III дэкээдэҕэ күнүс+18 С+16 С кыраадыс сылаас, түүн +13 С +10 С кыраадыс сылаас буолууһу.

Былырыын атырдьах ыйыгар ыйын бастакы дэкээдэтигэр муҥутаан +24 С+21 С сылаас буолбута.

ӨЛҮӨХҮМЭ, АЛДАН, НЕРЮНГРИ

Соҕуруулуу-арҕаа улуустарга быйылгы атырдьах ыйа сөбүгэр соҕус сөҥүүлээх буолара сабаҕаланар. Ол курдук, II–III дэкээдэҕэ ардахтаах буолууһу. Салгын температурата былырыыҥҥыга холоотоххо, II дэкээдэҕэ түүнүн да, күнүһүн да сылаас буолууһу.

Бу ыйга I дэкээдэҕэ күнүс +23 С+21 С кыраадыс сылаас, түүнүн +14 С+11 С сылаас. II дэкээдэҕэ күнүс +22 С+20 С кыраадыс сылаас, түүнүн +18 С +16 С кыраадыс сылаас. III дэкээдэҕэ күнүс+20 С+16 С кыраадыс сылаас, түүн +13 С +10 С кыраадыс сылаас буолууһу.

Былырыын соҕуруулуу-арҕаа улуустарга атырдьах ыйыгар муҥутаан +22 С+19 С кыраадыс сылыйа сылдьыбыта.

ӨЙМӨКӨӨН УЛУУҺА

Тымныы полюһунан аатырар улууска атырдьах ыйыгар ханнык да улуустардааҕар ардахтаах буолсу. I дэкээдэҕэ этиҥнээх ардахтар, иккис уонна үһүс дэкээдэлэргэ күүстээх уһун ардахтаах буолууһу.

Бу ыйга I дэкээдэҕэ күнүс +19 С+17 С кыраадыс сылаас, түүнүн 5 С‑3 С сылаас. II дэкээдэҕэ күнүһүн +21 С+18 С кыраадыс сылаас, түүнүн +12 С+10 С кыраадыс сылаас. III дэкээдэҕэ күнүһүн +18 С+16 С кыраадыс сылаас, түүн +9 С+6 С кыраадыс сылаас.

Былырыын атырдьах ыйын бастакы дэкээдэтигэр муҥутаан +25 С+21 С сылыйа сылдьыбыта.

ДЬААҤЫ УЛУУҺА

Былырыыҥҥыга тэҥнээтэххэ, быйылгы атырдьах ыйа көннөрү сылаас, кураан буолууһу. Ардах I дэкээдэҕэ баар. Этиҥнээх ардах биллиэ, онтон II уонна III дэкээдэҕэ кыра ардахтаах буолууһу.

Бу ыйга I дэкээдэҕэ күнүс +21 С+18 С кыраадыс сылаас, түүнүн +9 С+6 С сылаас. II дэкээдэҕэ күнүһүн +20 С+17 С кыраадыс сылаас, түүнүн +14 С+11 С кыраадыс сылаас. III дэкээдэҕэ күнүһүн+16 С+13 С кыраадыс сылаас, түүн +10 С+7 С кыраадыс буолар.

Былырыын атырдьах ыйыгар I дэкээдэҕэ күнүһүн +20 С+18 С сылыйа сылдьыбыта.

АБЫЙ, МУОМА, ХАЛЫМА, ҮӨҺЭЭ ХАЛЫМА, АЛЛАРАА ХАЛЫМА УЛУУСТАРА:

Халыма-Индигир эҥээр улуустарга атырдьах ыйа былырыыҥҥытын курдук буолууһу. Атырдьах ыйыгар I дэкээдэҕэ ардахтаах буолууһу, ол оннугар атырдьах ыйыгар II — III дэкээдэҕэ ардах олох суох. Атырдьах ыйыгар II дэкээдэҕэ түүнэ да, күнүһэ да сылаас.

Бу ыйга I дэкээдэҕэ күнүс +18 С+16 С кыраадыс, түүн +6 С+4 С кыраадыс сылаас. II дэкээдэҕэ күнүһүн +20 С+19 С кыраадыс, түүнүн +10 С+9 С кыраадыс. III дэкээдэҕэ күнүһүн +18 С+17 С, түүн +9 С+6 С кыраадыс сылаас.

Былырыын атырдьах ыйын бастакы дэкээдэтигэр түүнүн+13 С +10 С, күнүһүн +25 С+22 С.

АНААБЫР, ӨЛӨӨН, ТИКСИИ

Арктика эҥэр улуустарга уруккуга тэҥнээтэххэ, атырдьах ыйын бастакы иккис дэкээдэлэригэр түүҥҥү да, күнүскү да өттүгэр балайда сылыйыа. Иккис, үһүс дэкээдэлэргэ ардах син биллииһи.

Бу ыйга I дэкээдэҕэ күнүс +12 С+10 С кыраадыс сылаас, түүн +10 С+7 С сылаас. II дэкээдэҕэ күнүһүн +13 С+10 С кыраадыс, түүнүн +9 С+7 С кыраадыс сылаас. III дэкээдэҕэ күнүһүн +12 С+10 С кыраадыс, түүн +7 С+5 С кыраадыс сылаас.

Былырыын атырдьах ыйыгар II дэкээдэҕэ түүнүн+9 С+7 С, күнүһүн +15 С+13 С;