Азия аан дойдуга санаатын этэр
РФ бэрэсидьиэнэ киин Азия дойдуларын кытары саммикка көрсөн тугу кэпсэттэ? Арассыыйа уонна Турция салгыы туох былааннаахтарый? Бу туһунан ааспыт нэдиэлэҕэ Казахстаҥҥа Астана куоракка буолан ааспыт “Киин Азия – Арассыыйа” уонна Тутулуга суох судаарыстыбалар түмсүүлэрин саммиттарыгар кэпсэттилэр.
Арассыыйа уонна киин Азия саммита
Бу саммит 2019 сылтан тас дойдулар дьыалаларын миниистирдэрин таһымнарыгар ыытыллар этэ. Бүтэһигин маннык көрсүһүү бэһис төгүлүн быйыл муус устарга буолан ааспыта. Миниистирдэр Бишкек куоракка көрсүбүттэрэ. Бу көрсүһүүлэригэр кинилэр саммит ис хоһоонун өссө кэҥэтэн биэрэргэ үлэспиттэрэ. Онон үс сыл устата ыытыллыбыт кэпсэтиилэр бу күһүҥҥү мунньахха түмүллэн, биир улахан докумуон буолан таҕыстылар.
Саммикка Казахстан, Кыргызстан, Таджикистан, Туркменистан, Узбекистан бэрэсидьиэннэрэ Касым-Жомарт Токаев, Садыр Жапаров, Эмомали Рахмон, Сердар Бердымухамедов уонна Шавкат Мирзиёев кыттыыны ыллылар. РФ бэрэсидьиэнэ Владимир Путин саммит кэмигэр олохтоох оҥорон таһаарыыны сайыннарыыга, ону тас дойдуларга таһаарыы саҥа тиһигин киллэриигэ, тэрилтэлэр хардарыта үлэлэһиилэригэр, аан дойду үрдүнэн буола турар быһыыга-майгыга саҥа суолу-ииһи хайыныыга болҕомтотун уурда. Ону таһынан арҕааҥҥы дойдулартан киирэр табаары бэйэ табаарыгар солбуйууга үлэ барыахтааҕын бэлиэтээтэ.
– Бу саҥа бырайыактар, бырагыраамалар биһиги барыбыт да экэниэмикэтигэр саҥа тыыны киллэриэ этилэр.
Кэлиҥҥи биэс сыл устата Арассыыйа киин Азия дойдуларын кытары табаары эргиниитэ икки төгүл үрдээн, 37,1 млрд дуолларга тэҥнэстэ.
Аҥаардас бу сыл аҥаардааҕы түмүгүнэн 16 бырыһыанынан улаатта. Ону сэргэ Арассыыйа инвестициятын биэс миллиард дуолларга тиийэ таһаарда. Манна даҕатан эттэхпинэ, үбү-харчыны ыытыы биһиги бэйэбит дойдуларбыт национальнай систиэмэлэринэн барар буолла, энэргиэтикэҕэ да үгүс бырайыагы киллэрэр былааннаахпыт, – диэн иһитиннэрдэ Владимир Владимирович.
Арассыыйа бэрэсидьиэнэ тырааныспар, суол-иис боппуруостарыгар сыһыаран, Евразия дойдуларынан, Кытайынан барар суоллары сайыннарыы барыахтааҕын эттэ. Санатан эттэххэ, бу туһунан Евразиятааҕы экэнэмиичэскэй саммит кэмигэр эмиэ кэпсэтии баран турар. Манна этиллибит туһааннаах миэрэлэр олоххо киирдэхтэринэ, дойдулар ис валовай бородуукталара уопсайа 49 млрд дуолларга тэҥнэһиэхтээх. Ити билиҥҥи көрдөрүүнү икки бүк куоһарыахтаах.
Итини таһынан Владимир Путин араас дьаҥ-дьаһах өттүнэн куттала суох буолууга, эрэгийиэннэр мэдиссиинэлэрин сайыннарыыга туһаайан Тутулуга суох дойдулар түмсүүлэрин научнай-чинчийэр лабораторияларын тэрийэргэ этии киллэрдэ. “Пандемия биһиэхэ, хас биирдии дойдуга, нэһилиэнньэ доруобуйатын харыстыырга биир кэлим систиэмэ баар буолуохтааҕын, хас биирдии судаарыстыба бу чааһыгар кимтэн да, хантан да тутулуга суох буолуохтааҕын ырылхайдык көрдөрдө”, – диэн бэлиэтиир кини.
Бу кэпсэтиилэр Тутулуга суох дойдулар салайааччыларын сэбиэтигэр эмиэ салҕанан барбыттара. Манна үөһэ ахтыллыбыт алта дойдуну таһынан Азербайджан, Армения, Белоруссия кыттыбыттара. Тас дойдулар лиидэрдэрэ туох этиилээхтэрий? Саммит хаһаайына Казахстан бэрэсидьиэнэ Касым-Жомарт Токаев билигин дойдуларга куттала суох буолууну хааччыйыы инники күөҥҥэ турарын бэлиэтээн туран, эрэгийиэннэр экэниэмикэлэрин бөҕөргөтүү, дьоҕус, орто биисинэһи сайыннарыы, социальнай эйгэҕэ, энэргиэтикэҕэ, бырамыысыланнаска, тырааныспар, суол-иис өттүгэр ордук болҕомто ууруллуохтааҕын эттэ. “Суол-иис өттүгэр биир кэлим тиһиги сайыннарар сөп, киин Азия бары кыаҕын туһанар гына. Тоҕо диэтэргин бу дойдулар араас ырыынагы ситимниир киининэн буолаллар”, – диэн бэлиэтиир кини.
Кыргызстан уонна Таджикистан ыаллыы олорор Афганистаннарын балаһыанньатын болҕомто киинигэр таһаардылар. Таджикистан бэрэсидьиэнэ Эмомали Рахмон бэлиэтииринэн, билигин кыраныыссаҕа балаһыанньа ордук сытыырхайбыт, киин Азияҕа наркотигы, сааны-саадаҕы аҕалыы өссө эбиллибит. Манна даҕатан эттэххэ, бу көрсүһүүлэргэ Азербайджан уонна Армения сыһыаннара эмиэ ырытыыга тахсыбыта.
Азия дойдуларын кытары үлэлэһии саммита
Астанаҕа буолбут икки күннээх көрсүһүүлэргэ Азия дойдуларын кытары үлэлэһии саммита (Совещание по взаимодействию и мерам доверия в Азии) биир сүрүн миэстэни ылла. Бу көрсүһүү былаһаакката тэриллибитэ отут сыл буолла. Саммиты бэйэтин кэмигэр Казахстан бастакы бэрэсидьиэнэ Нурсултан Назарбаев көҕүлээн тэрийбитэ. Билигин аны бу көрсүһүү саҥа статустанан норуоттар икки ардыларынааҕы түмсүү аатын ылар буолла. Санатан эттэххэ, Азия дойдулара пандемия кэнниттэн бу бастакы улахан көрсүһүүлэрэ.
Саммит Астанаҕа буолбут иккис сүрүн төрүөтүнэн Казахстан кэлиҥҥи сылларга Азия дойдуларын түмүүгэ, туох да диэбит иһин, баһыйар оруолу ылан эрэр. Дойдулар кэпсэтиилэригэр бу саммит табыгастаах былаһаакка. Холобур быһыытынан РФ бэрэсидьиэнэ Владимир Путин дойдулар бэрэсидьиэннэрин кытары туспа көрсүһүүтүттэн Турция Өрөспүүбүлүкэтин бэрэсидьиэнэ Реджеп Тайип Эрдоганы кытары кэпсэтиитин аҕалыахха сөп. Икки дойду лиидэрдэрэ Киеви кытары сыһыан туһунан кэпсэтиилэрин таһынан экэниэмикэлэрин бөҕөргөтүүгэ сүрүн болҕомтолорун уурдулар. Ол курдук кэпсэтиигэ Турциятааҕы гаас ситимин боппуруостара биир сүрүн миэстэни ыллылар.
— Турция бэрэсидьиэнэ үгүс боппуруоһу быһаарыыга улахан оруолу ылан турар. Ол иһигэр Арассыыйа уонна Украина байыаннайдарын атастаһыыга. Иккиһинэн, Украинаттан туорах бурдугу ыытыыга эмиэ бэйэтин кылаатын киллэрэн турар. Ол эрээри билиҥҥитэ Украинаттан Холбоһуктаах Нациялар Түмсүүлэрин хайысхатынан дьадаҥы дойдуларга бурдук быстар мөлтөхтүк таһылла турар. Бу туһунан биһиги эмиэ кэпсэтэн турабыт. Ону таһынан Киеви кытары кэпсэтиигэ эмиэ оруоллаах. Стамбулга туһааннаах түмүккэ кэлбиппит даҕаны, анараа дойду билигин да остуол тула олорон кэпсэтэр кыаҕа суох. Турцияҕа гаас ситимин туһунан эттэххэ, бу дойдуга өссө биир утаҕы ыытар туһунан кэпсэтии барда. Мин санаабар, бу боппуруоска Европа дойдуларыттан Турция эрэ эрэллээхтик үлэлии олорор. Салгыы бу ситими салҕаан, Турция сөбүлэһэр буоллаҕына, атын тас дойдуларга «күөх төлөнү» таһаарарга үлэлэһиэхпит, – диэн этэр Владимир Путин көрсүһүү кэнниттэн суруналыыстары кытары кэпсэтиитигэр.
Турция бэрэсидьиэнэ Эрдоган: “Арассыыйа бэрэсидьиэнэ Владимир Путинныын биһиги энэргиэтикэ министиэристибэлэригэр туһааннаах үлэлэри ыыталларыгар сорудахтаатыбыт”, — диэн кини этиитин өйөөбүтүн биллэрбитэ. Онон билигин Европа дойдуларыгар Турция нөҥүө гааһы ыытыы боппуруоһа көтөҕүллэн эрэр. Казахстаҥҥа буолбут көрсүһүүлэртэн бу саамай баттаамалаах этии буолла. Онон хаһыаппыт аныгыскы нүөмэригэр бу туһунан сиһилии суруйуохпут.
Сообщить об опечатке
Текст, который будет отправлен нашим редакторам: