«Азия оҕолоро»: аан дойдуга эрэли,  кэскили түстүүр күрэхтэһии

90‑с сыллар ортолоругар кый ыраах хоту сытар өрөспүүбүлүкэ үлүгэрдээх улахан эппиэтинэһи ылынан, Азия курдук миллиардынан нэһилиэнньэлээх, сайдыылаах континеҥҥа “биһиги баарбыт” диэн дорҕоонноохтук бэйэтин биллэрэн тахсыбытын сөҕө саныыгын. Оонньуулары төрүттээччи Бастакы Бэрэсидьиэммит Михаил Николаев норуотугар эрэнэрэ-итэҕэйэрэ бэрт буолан, маннык хорсун быһаарыныыны ылыннаҕа. Билигин Оонньуулар ыырдара кэҥээн, ЮНЕСКО, МОК патронаттарынан, РФ Бэрэсидьиэнин уонна Бырабыыталыстыбатын, Азия Олимпийскай сэбиэтин, Арассыыйа Олимпийскай кэмитиэтин өйөбүллэринэн ыытыллар. Дьэ бу буоллаҕа, улахан билинии, инникигэ хардыы.

Бастакы бэрэсидьиэммит туттаран хаалларбыт эппиэтинэһинэн, бу дьыл бэс ыйын 26 — от ыйын 7 күннэригэр хайыы үйэ VIII Оонньуулар ыытыллаары тураллар. 3 тыһыынчаттан тахса киһи кыттара, ол онтон 1,3 тыһыынчата 26 дойдуттан кэлэрэ күүтүллэр. 24 көрүҥҥэ 239 кэмпилиэк мэтээл оонньонуоҕа. 16 спортивнай эбийиэккэ күрэхтэһиилэр буолуохтара, ол иһигэр быйыл саҥа тутуллубут икки саҥа спортивнай комплекска уонна аан дойду ирдэбилигэр эппиэттиир скалодромҥа. Саамай элбэх киһилээх хамаандалары Узбекистан, Казахстан, Азербайджан, Кыргызстан, Монголия уонна Беларусь туруораллар. “Азия оҕолоро” Оонньуулар чахчы да аан дойдуга эрэли, кэскили түстүүр күрэхтэһии буолбутун бу да чахчы кэрэһилиир.

I Оонньуулар

I норуоттар икки ардыларынааҕы “Азия оҕолоро” спортивнай оонньуулар аан бастаан Дьокуускайга 1996 с. атырдьах ыйын 9–16 күннэригэр аныгы Олимпийскай хамсааһын 100 сылыгар анаан ыытыллыбыттара. Манна Казахстантан, Кытайтан, Кэриэйэ Өрөспүүбүлүкэтиттэн, Кыргызстантан, Монголияттан, Таиландтан, Агинскай Бурятскай АУо-тан, Бурятияттан, Тываттан уонна Саха сириттэн 250‑тан тахса эдэр спортсмен кыттыбыта. 8 көрүҥҥэ күрэхтэспиттэрэ: буокса, көҥүл тустуу, дзюдо, чэпчэки атлетика, аан дойдутааҕы дуобат, остуол тенниһэ, оҕунан ытыы, саахымат. 225 мэтээл оонньоммута. Саха сирин I хамаандата 113 мэтээли ылан бастаабыта, Кытай иккис (23 мэтээл), Таиланд 23 мэтээллээх үһүс миэстэ буолбуттара.

Оонньуулары көрсө Дьокуускайга “Туймаада” стадион, “Кыайыы 50 сыла” спорт дыбарыаһа, “Эллэй Боотур” муус дыбарыаһа, “Туймаада” аан дойдутааҕы аэровокзал үлэҕэ киирбиттэрэ.

II Оонньуулар

II норуоттар икки ардыларынааҕы “Азия оҕолоро” спортивнай оонньуулар Дьокуускайга 2000 сыл атырдьах ыйын 4–13 күннэригэр ыытыллыбыттара. Манна 1178 эдэр спортсмен Арассыыйа 23 эрэгийиэниттэн уонна 13 тас дойдуттан кыттыбыттара. 16 көрүҥҥэ күрэхтэспиттэрэ, 129 кэмпилиэк мэтээл оонньоммута. Саха сирин I хамаандата 90 мэтээли ылан бастаабыта, КНДР иккис (58 мэтээл), Индия 33 мэтээллээх үһүс миэстэ буолбуттара.

Дьокуускайга “Долгун” бассейн, “Юность” чэпчэки атлетика манеһа, “Модун” спорткомплекс, СГУ 1500 миэстэлээх уопсай дьиэтэ үлэҕэ киирбиттэрэ.

III Оонньуулар

III норуоттар икки ардыларынааҕы “Азия оҕолоро” спортивнай оонньуулар Дьокуускайга 2004 сыл от ыйын 23–30 күннэригэр ыытыллыбыттара. Күрэхтэһиигэ 1509 эдэр спортсмен 14 дойдуттан уонна дойду 26 эрэгийиэниттэн кыттыбыта. Успуорт 17 көрүҥэр 270 кэмпилиэк мэтээл оонньоммута. Саха сирин I хамаандата 89 мэтээли ылан бастаабыта, Казахстан иккис (61 мэтээл), Кытай 26 мэтээллээх үһүс миэстэ буолбуттара.

“ТВ Центр” уонна “Саха” НКИХ көмөлөрүнэн Оонньуулар быһа эфиринэн уонна күннүк быһыытынан 6 аргыс нөҥүө 70‑тан тахса дойдуга көрдөрүллэ турбуттара. СГУ остолобуойа, саҥа куорпуһа, “Юность” стадион, 800 миэстэлээх цииркэ, түөрт сулустаах “Полярная звезда” гостиница тутуллан үлэҕэ киирбиттэрэ.

IV Оонньуулар

IV норуоттар икки ардыларынааҕы “Азия оҕолоро” спортивнай оонньуулар Аан дойдутааҕы олимпийскай кэмитиэт патронатынан 2008 сыл от ыйын 3–13 күннэригэр Дьокуускай, Мииринэй, Нерюнгри куораттарынан 18 көрүҥҥэ ыытыллыбыттара. 184 кэмпилиэк мэтээл оонньоммута. 16 тас дойдуттан уонна РФ 27 эрэгийиэниттэн 1854 спортсмен кыттыбыта. Саха сирин I хамаандата 116 мэтээли ылан бастаабыта, Казахстан иккис (83 мэтээл), Новосибирскай уобалас 35 мэтээллээх үһүс миэстэ буолбуттара. Нерюнгрига сабыылаах стадион, Мииринэйгэ “Кимберлит” спортивнай комплекс уонна “Триумф” стадион тутуллубуттара.

V Оонньуулар

V норуоттар икки ардыларынааҕы “Азия оҕолоро” спортивнай оонньуулар Дьокуускай, Мииринэй, Нерюнгри куораттарга 2012 сыл от ыйын 4–16 күннэригэр ыытыллыбыттара. Оонньуулар ЮНЕСКО, МОК патронаттарынан, Азия Олимпийскай сэбиэтин уонна Арассыыйа Олимпийскай кэмитиэтин өйөбүллэринэн барбыттара.

Бу Оонньууларга 34 хамаанданан 2150 киһи кыттыбыта, ол иһигэр Азия дойдуларыттан 27 хамаанда, Арассыыйаттан 8 хамаанда. 20 көрүҥҥэ 264 кэмпилиэк мэтээл оонньоммута. Бруней, Бутан, Ирак, Камбоджа, Кувейт, Мальдивтар, Непал, ОАЭ, Оман, Палестина уонна Сирия хамаандалара бу Оонньууларга аан бастаан кыттыбыттара. Саха сирин I хамаан-

дата 101 мэтээли ылан бастаабыта, Сибиирдээҕи федеральнай уокурук иккис (87 мэтээл), Казахстан 70 мэтээллээх үһүс миэстэ буолбуттара. Оонньуулары көрсө Дьокуускайга 3000 миэстэлээх “Спортивнай бэлэмнэнии киинэ”, сабыылаах футболлуур манеж, олимпийскай тииптээх “Чолбон” бассейн, “Модун” спорткомплекс иккис уочарата, аэропорт аан дойдутааҕы терминала үлэҕэ киирбиттэрэ.

VI Оонньуулар

VI норуоттар икки ардыларынааҕы “Азия оҕолоро” спортивнай оонньуулар 2016 сыл от ыйын 5–17 күннэригэр Дьокуускайга ыытыллыбыттара. Бу сыл “Азия оҕолоро” оонньуулар төрүттэммиттэрэ 20 сыла бэлиэтэммитэ. Оонньуулары үөрүүлээхтик арыйыыга РФ Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлэ Дмитрий Медведев, РФ Олимпийскай кэмитиэтин Бэрэсидьиэнэ Александр Жуков, РФ Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлин солбуйааччы — РФ Бэрэсидьиэнин Уһук Илиҥҥи уокурукка боломуочуйалаах бэрэстэбиитэлэ Юрий Трутнев кыттыыны ылбыттара.

Тас дойдулартан 35 хамаанда кэлбитэ, Арассыыйа чиэһин 8 хамаанда көмүскээбитэ, уопсайа 2841 киһи кыттыыны ылбыта. 22 көрүҥҥэ ыытыллыбыт күрэхтэһиилэри 700‑тэн тахса судьуйа сыаналаабыта. 211 кэмпилиэк мэтээл оонньоммута. Күрэхтэһиилэр түмүктэринэн Сибиирдээҕи ФУо эдэр спортсменнара 114 мэтээли ылан эрэллээхтик бастаабыттара. Иккис миэстэҕэ 97 мэтээллээх Саха сирин I хамаандата, үһүскэ 89 мэтээллээх Казахстан сүүмэрдэммит хамаандата тахсыбыттара.

VII Оонньуулар

VII норуоттар икки ардыларынааҕы “Азия оҕолоро” спортивнай оонньуулар Приморскай кыраай киин куоратыгар — Владивостокка 2022 сыл от ыйын 27 — атырдьах ыйын 8 күннэригэр ыытыллыбыттара. Манна тас дойдулартан 13 хамаанда, Арассыыйа федеральнай уокуруктарыттан уонна эрэгийиэннэриттэн 8 хамаанда, барыта 1307 спортсмен кыттыыны ылбыта. Успуорт 19 көрүҥэр 199 кэмпилиэк мэтээл оонньоммута. 591 үрдүк квалификациялаах судьуйа үлэлээбитэ. Күрэхтэһиилэр түмүктэринэн бастакы миэстэни СибФУо — 119 мэтээл, иккис миэстэҕэ 114 мэтээллээх Узбекистан, үһүскэ Москва (110 мэтээл) сүүмэрдэммит хамаандалара тахсыбыттара.

2016 сыллаахха СӨ Баһылыга Егор Борисов көҕүлээһининэн “Азия оҕолоро” Норуоттар икки ардыларынааҕы кэмитиэт “Азия оҕолоро” I Кыһыҥҥы норуоттар икки ардыларынааҕы спортивнай оонньуулары ыытар туһунан быһаарыы ылыммыта.

I Кыһыҥҥы оонньуулар

I Кыһыҥҥы норуоттар икки ардыларынааҕы “Азия оҕолоро” спортивнай оонньуулар Сахалин уобалаһын Соҕуруу Сахалинскай куоратыгар 2019 сыл олунньу 8–16 күннэригэр ыытыллыбыттара. 19 тас дойду хамаандалара кыттыбыттара. Арассыыйа хамаандаларын Москва, Татарстан, Башкортостан, Саха сирэ, Сахалин, Сибиирдээҕи, Ураллааҕы уонна Уһук Илиҥҥи федеральнай уокуруктар эрэгийиэннэрэ туруорбуттара. Барыта 800‑тан тахса спортсмен кыттыбыта, 91 кэмпилиэк мэтээл оонньоммута.

Спорт 8 көрүҥэр күрэхтэспиттэрэ: биатлон, горнолыжнай спорт, хайыһарынан куоталаһыы, трамплинтан хайыһарынан ыстаныы, сноуборд, фигурнай хаҥкылааһын, хоккей, шорт-трек. Бастакы миэстэҕэ Ураллааҕы федеральнай уокурук (24 мэтээл), Москва иккис (21), Сахалин уобалаһа үһүс (26) миэстэ буолбуттара.

II Кыһыҥҥы оонньуулар

II Кыһыҥҥы норуоттар икки ардыларынааҕы “Азия оҕолоро” спортивнай оонньуулар 2023 сыл олунньу 25 — кулун тутар 5 күннэригэр Кузбасска ыытыллыбыттара. Оонньууларга 12 дойдуттан 814 спортсмен кыттыбыта. Успуорт 10 көрүҥэр күрэхтэспиттэрэ, 57 кэмпилиэк мэтээл оонньоммута. Бастакы миэстэни 39 мэтээллээх СибФУо хамаандата ылбыта, иккиһи — 34 мэтээллээх Москва хамаандата, үсүһү — 27 мэтээллээх УФУо хамаандата.