Азия-Тиихэй акыйаан эрэгийиэннэригэр: Соҕуруу Кэриэйэҕэ былаас уларыйыыта

Ааспыкка Азия, Тиихэй акыйаан дойдуларыттан Японияны ылан көрбүппүт. Бу сырыыга аны Соҕуруу Кэриэйэҕэ туох, ханнык балаһыанньа буола турарын сэгэтэн көрүөххэ. Бу күннэргэ онно бэрэсидьиэннэригэр “дуоһунаскынан саптынан дойдуга олоҕо суох байыаннай балаһыанньа биллэрбитиҥ” диэн сэмэ-суҥха түһэрдилэр, күлүүстээх хаайыыга уктулар.

Кэриэйэ устуоруйатыттан

Устуоруйаттан билэҕит, Кэриэйэ тумул арыы үйэлэр кирбиилэригэр аан дойду уларыйыытыгар хас да өттүттэн үтүрүллүүгэ-хабырыллыыга олорбута. Арай 1945 сыллаахха Сэбиэскэй Сойуус уонна Америка Холбоһуктаах Штаттара Кэриэйэ тумул арыыга сыһыаннаах дуогабар баттаһыахтарыттан үтүрүм-хатырым тутуллууттан босхоломмута. Ити кэмҥэ Сэбиэскэй Сойуус Япония аармыйатыттан арыы тумулу босхолуурга хоту өттүн эппиэтинэскэ ылбыта, оттон соҕуруу өттө – Америка Холбоһуктаах Штаттарын эппиэтинэһигэр хаалбыта. Санатан этиим, Кэриэйэ 1910 сылтан Япония бас билиитигэр киирэн, отуттан тахса сыл устата төрөөбүт төрүт тылынан саҥарбат, үгэһин, култууратын туора харахха көрдөрбөт буола сылдьыбыта. Ханнык баҕарар норуот устуоруйатыгар ити олус улахан трагедия. Ол иһин “босхоломмута” диэн үөһээ суруйдум.
Онон Аан дойду иккис сэриитэ Кэриэйэ тумул арыыга көҥүлү уонна суверенитеты аҕалбыта диир толору кыахтаахпыт. Ити сылларга тумул арыыга туохтан да тутулуга суох быыбары ыытыыга ХНТ (Холбоһуктаах Нациялар Түмсүүлэрин) иһинэн анал бөлөх тэриллибитэ. Ол эрээри бу бөлөх сыалын ситиспэккэ, 1948 сыллаахха Кэриэйэ Өрөспүүбүлүкэтэ, онтон тилэх баттаһа Кэриэйэ Народнай-Демократическэй Өрөспүүбүлүкэтэ суверенитеттарын ылыммыттара.
Бу кэмтэн ыла Кэриэйэ тумул арыы икки муостанан-туйахтанан тус-туһунан олоҕу саҕалаабыта. Биирэ – коммунистическай, авторитарнай суолу тутуспута, иккиһэ – демократия икки, байыаннай бэлиитикэ икки өттүгэр хайата ыйааһына баттыырынан олорон кэллэ.
Мантан салгыы өрөспүү­бүлүкэлэрин бэрэсидьиэннэрин сырдатыым. Кэриэйэ Өрөспүүбүлүкэтэ аан дойду үрдүнэн манна туспа устуору­йалаах.

Соҕуруу Кэриэйэ бэрэсидьиэннэрэ

Бастакы Өрөспүүбүлүкэ Кэриэйэ Өрөспүүбүлүкэтин бастакы бэрэсидьиэнэ Ли Сын Ман салайар кэмиттэн ааспыт үйэ 60-с сылларын хабар. Бастакы бэрэсидьиэннэрэ Ли Сын Ман 1948 сылтан 1960 сылга диэри үс болдьоххо талыллан дойдуларын салайан олорбута. Кини сала­йар кэмигэр Соҕуруу Кэриэйэ Конституциятын ылыммыта, судаарыстыбаннаһын тутулун оҥостубута. Ол эрээри ити кэмҥэ Хотугу Кэриэйэни кытары сэриилэһэн, икки өттүттэн дойдулар лаппа айгыраа­быттара. Ону сэргэ дойдуга 1960 сыллаахха муус устардааҕы өрөбөлүүссүйэ ыытыллан, Ли Сын Ман дуоһунаһыттан уурайбыт, Гавайига нэһии­лэ тыынын тэскилэппит.
Ити сыл от ыйыгар быыбар ыытыллан, өрөспүүбүлүкэҕэ саҥа салалта – Демократия баартыйата кэлбит. Бу кинилэр устуоруйаларыгар Иккис Өрөспүүбүлүкэлэрин тэриллиитэ. Салалтаҕа Юн Бо Сон диэн Демократия баартыйатын төрүттээбит бэлиитик кэлбит эрээри, ити кэмҥэ премьер-миниистир былааһа улахан буолан, икки эрэ сыл бэрэ­сидьиэннээбит. 1962 сыллаахха өрөспүүбүлүкэҕэ байыаннай уларыта тутуу буолан, дуоһунаһыттан үүрүллүбүт, өссө эбии­тин хаайыыга ыыппыттар.
Кини оннугар үһүс бэрэсидьиэнинэн 1963 сыллаахха генерал Пак Чон Хи кэлбит. Саҥа бэрэсидьиэннэрэ дойдуларын уонтан тахса сыл салайбыт. Бу кэми кэриэйдэр Үһүс, Төрдүс Өрөспүүбүлүкэ диэн ааттыыллар. Бу сылларга Кэриэйэ Өрөспүүбүлүкэтин экэниэмикэтэ лаппа тупсар, Японияны кытары биир тылы булан, эйэ дуогабарын баттаһаллар, ону таһынан, Америка Холбоһуктаах Штат­тарын кытары үлэлэрин күүһүрдэллэр. Итинник салгыы өрөспүүбүлүкэлэрэ сайдан баран иһиэх эбит да, 1979 сыллаахха Пак Чон Хины бэйэтин дьонноро ытаннар, Кэриэйэ Өрөспүүбүлүкэтэ ити сыл саҥа салалта талар.

Соҕуруу Кэриэйэ Азия, Тиихэй акыйаан эрэгийиэннэригэр биир ураты миэстэни ылар, экэниэмикэтинэн даҕаны, атыытынантутуутунан даҕаны.

Былааска премьер-миниистирдии олорбут Чхве Гю Ха кэлэр эрээри, баара-суо­ҕа биир эрэ сыл олорор. Өрөспүүбүлүкэлэригэр эмиэ байыаннай уларыта тутуу буолан, 1980 сыллаахха былааска эмиэ байыаннай киһи – генерал-майор Чон Ду Хван тахсар. Бу бэрэсидьиэн былааска аҕыс сыл олорор. Кини салайбыт сыллара хаан тохтуу­лаах миитиннэринэн бил­лэллэр. Итилэртэн саамай улаханнара – икки сүүстэн тахса киһи өлүүлээх Кванджутааҕы күөн көрсүһүү. Чон Ду Хваны кэлин дойдуга уларыта тутууну ыытыыга, хоруупсуйаҕа буруйдааннар күлүүстээх хаайыыга утаарбыттара.
1987 сыллаахха Кэриэйэ Өрөспүүбүлүкэтигэр саҥа Конституция ылыныллар. Алтыс Өрөспүүбүлүкэ Конституцията диэн ааттыыллар. Соҕуруу Кэриэйэ билигин да бу Төрүт Сокуонунан салаллан олорор. Ити сыл дьиҥ-чахчы бэрэсидьиэн быыбара ыытыллан, былааска эмиэ байыаннай Ро Дэ У кэлэр. Кини болдьоҕун толору олорбута эрээри, эмиэ хоруупсу­йаҕа, Кванджутааҕы күөн көрсүһүү кыттыылааҕа аатыран, күлүүстээх хаайыыга барбыт.
1992 сыллаахха Кэриэйэ устуоруйатыгар саҥа кэм быһыытынан ааҕыллар. 1993 сыллаахха Ким Ён Сам диэн Кэриэйэ устуоруйатыгар хоруупсуйаны утары илии­тин көтөхпүт, байыаннайдар кэннилэриттэн кэлбит демократ-бэлиитик тахсар. Интэриэһинэйэ баар, бэрэсидьиэннээн бүппүтүн кэннэ уола хоруупсуйаҕа тутуллан, хаа­йыыга барбыт. Кини кэнниттэн 1998 сыллаахха кэлбит бэ­­рэсидьиэн Ким Дэ Чжун икки уола эмиэ хоруупсуйаҕа тутуллан, хаайыы дьоно буолбуттар. Ол эрээри Ким Дэ Чжун Соҕуруу Кэриэйэ устуоруйатыгар КНДР кытары биир тылы булбут бэрэсидьиэн быһыытынан биллэр. Бу үлэтин иһин Нобелевскай бириэмийэ лауреата буолбута. Ону таһынан, Соҕуруу Кэриэйэни 90-с сыллардаах кириисистэн таһаарбыт бэрэсидьиэн буолар.

2003 сыллаахха салалтаҕа кэлбит Но Му Хён болдьоҕун толору олорон баран, эмиэ хоруупсуйаҕа буруйданан хаа­йыллыбыт. Доппуруоһун иннинэ моҥнон өлбүт. Кини кэнниттэн 2008-2013 сылларга Сеул баһылыгынан үлэлии олорбут Ли Мён Бак бэ­­рэсидьиэнинэн талыллар. Эмиэ хоруупсуйаҕа буруйданан, 17 сылга күлүүстээх хаайыыга барбыт, 2022 сыллаахха амнис­тияҕа түбэһэн, босхоломмут.
2013 сыллаахха Соҕуруу Кэриэйэ устуоруйатыгар аан бастакы дьахтар бэрэси­дьиэн Пак Кын Хе былааска кэлэр. Кини былааска оруобуна үс сыл олорор. Парламент импичмент биллэрэн, дуоһунаһыттан уһуллар, эмиэ хаайыы киһитэ буолар. 2021 сыллаахха амнистияланан эрдэ тахсыбыт.
Кини кэнниттэн 2017 сыллаахха Демократия баарты­йатыттан быыбарга кыттыбыт Мун Чжэ Ин талыллыбыта. Кини ордук тугунан биллэрий диэтэххэ, Соҕуруу Кэриэйэ бэрэсидьиэнин устуоруйатыгар норуот тапталын ылбыт сала­йааччы быһыытынан биллэр, ону сэргэ өрөспүүбүлүкэлэрин устуоруйтыгар бэрэсидьиэн биэнсийэтин аан бастакынан ылбыт салайааччы буолар. Бу иннинээҕи уон биир бэрэсидьиэннэрэ, үөһээ ахтан аһарбытым курдук, бары үлэлэрин бөрүкүтэ суохтук түмүктээбиттэрэ.
2022 сыллаахха талыллыбыт бэрэсидьиэннэрэ Юн Сок Ёль тохсунньуттан эмиэ хаайыллан олорор. Былырыын ахсынньыга парламент импичмент биллэрэн, бэрэсидьиэниттэн тохтоппуттара. Буруйдууллара диэн биир – ахсынньыга бэ­­рэсидьиэн былааһын туһанан, дойдуга олоҕо суох байыаннай балаһыанньа биллэрбит. Онон билигин дойдуларын үп миниис­тиринэн үлэлии олорбут Чхве Сан Мок быстах кэмҥэ салайан олорор.

Түмүк оннугар

Дьэ, онон диэтэххэ, Соҕуруу Кэриэйэ бэрэсидьиэнин дуоһунаһа ама киһи дураһыйбат кириэһилэтэ дуу, бадаҕа? Ол эрээри Соҕуруу Кэриэйэ Азия, Тиихэй акыйаан эрэги­йиэннэригэр биир ураты миэс­тэни ылар, экэниэмикэтинэн даҕаны, атыытынан-тутуутунан даҕаны. Ол эрээри билигин Кэриэйэ Өрөспүүбүлүкэтэ үһүс дойдунан (Польшанан) эргитэн, Украинаҕа саа-саадах биэрэ олорор. Бу күннэргэ манна хоруй быһыытынан, Кытай бэрэссэдээтэлэ Си Цзиньпин КНДР кытары бииргэ үлэлэ­һиитин сөргүтүөҕүн туһунан иһитиннэрдэ. Кытай Норуодунай Өрөспүүбүлүкэтэ КНДР кытары үлэтин күүһүрдэрэ, дьиҥэр ыллахха, Соҕуруу Кэриэйэҕэ соччото суох буолара чуолкай.

ХААРТЫСКА: РФ БЭРЭСИДЬИЭНИН ПРЕСС-СУЛУУСПАТА.