Баай Байанай мичик гынарын тухары

Булт саха олоҕор улахан миэстэни ылар дьарык буолар. Ол курдук оҕо эрдэхтэриттэн куһу тиргэлээн, куобаҕы тэптиргэлээн, мас көтөрүн туһахтаан бу дьарыкка уһуйуллан тахсаллара. Сүөһү иитэр өттө ити кыра булдунан сөп буолара. Оттон аҕыйах сүөһүнү тутар эбэтэр ииппэт киһиэхэ булт дьиэ кэргэнин аһатар-иитэр сүрүн дьарыга буолара.

Кураахтаах саа

Нуучча кэлиэн иннинэ саха батыйанан, тайыынан (уһун үҥүү), ох саанан, сохсонон, айанан бултаан олорбута. Төһө да буулдьанан эстэр сааны айбатаҕын иһин, тэбэр күүһүнэн соччо хаалсыбат кураахтаах саа диэн уостаах охтооҕо биллэр. Оннук уостаах оҕунан суон чаллах тиити үс өттүттэн, аллараттан өрө ытан кэбистэхтэринэ, ол мастара сулуллан күөнэх үтэһэтин курдук буолара үһү. Кураахтаах сааны туоһунан бүрүйэн, маһынан, силиминэн, иҥииринэн, тириинэн холбоон-сыһыаран бэрт имигэс гына оҥороллоро. Охторо тоҕуска тиийэ тус-туспа ааттардаахтара: түүлээх ох, муостаах ох, умнас ох, сандалы ох, кыыл уҥуоҕа ох, о. д.а. Муос, тимир, мас уһуктаах, биилээх, лаппаҕар эбэтэр синньигэс төбөлөрдөөх буолаллара. Уһуннара биир миэтэрэҕэ тиийэрэ, улахан булка ыталларыгар анараа эҥил бастарыгар диэри аҥаабыллаан баран ыталлара.

XVII үйэттэн саҕалаан Саха сирин нуучча промышленниктара булбуттара. Онтон ыла булка буулдьанан эстэр саа, хапкаан туттуллар буолан барбыта. Серошевскай бэлиэтээбитинэн, саха булка туттар ньымата атын Сибиир норуоттарыттан улахан уратыта суох. Ол эбэтэр нуучча дьоно араас омуктар бултуур ньымаларын үөрэтэн, табыгастаах өттүн бэйэлэригэр иҥэрэн, таарыччы атын омуктарга тарҕатан кэлбиттэр диэн этэр. Арай хоту улахан күөллэрдээх, ньирээйи ойуурдаах сиргэ ыҥыыр атынан бултуулларын сэргии көрбүт. Кыра булка күһүн муус тоҥмутун, сылгыны халтарыппат гына сөбүгэр хаар түспүтүн кэннэ бараллар. Суолун буллахтарына, өрө барчалаан эккирэппэккэ, сэниэтин эһэрдии биир күдьүс сырыһаллар. Сорохтор ыттары ыыталлар. Ситтэхтэринэ маһынан охсон эбэтэр хороонуттан таһааран өлөрөллөр.

Былыр да саха булчута киэҥ сиринэн ыырданар идэлээх эбит. А. Миддендорф кинилэри соҕотоҕун бултуу сылдьалларын Амур кытылыгар көрсүбүтүн ахтар. Үгүстэри дьаһаах төлөөһүнэ киис курдук олоххо-дьаһахха улахан наадата суох кыылы сырсарга күһэйбит буолуохтаах.

Баай Байанай бэрсэрин туһугар

Бу хара тыа иччитин билбэт саха суох буолуохтаах. Кинини дьон араастаан ойуулаан кэпсииллэр. Сорохтор тииҥ тириитин кэппит кыра оҕонньор гына, сорохтор хара эбэтэр ыыс араҕас баттахтаах, түнэ таҥастаах, тайаҕы миинэ сылдьар гына көрөллөр. Сорох үһүйээннэргэ Байанай кыыһа булду-аһы өлгөмнүк бэрсибитин туһунан кэпсэнэр. Баай хара тыа иччитэ 7‑тэн 12‑гэ диэри элбэх инилээҕэ, икки балтылааҕа биллэр, кинилэр тыа көтөрүн-сүүрэрин барытын бас билэллэр. Байанай кэһиини эрэйэр, сүрдээх үөрүнньэҥ, эйэҕэс майгылаах гына ойууланар. Ол иһин оччугуйу да бултуйбут булчут улаханнык үөрбүтүн биллэриэхтээх. Холобур, айатыгар туртас табыллыбыт буоллаҕына, булчут: “Оо, улахан да булду эһэкээним Байанай бэристэ!” — диэн эҕэрдэлии түһүөхтээх. Итиэннэ анаан синньигэс хаппыт мутуктары ылан, төһүүлээн булдун өндөтө сатыахтаах. Мутук тоһуннаҕын аайы булчут: “Улахан да кыыл, төһүү да көтөхпөт!” — диэхтээх. Дьиэтигэр киирэригэр кыыл баппата диэн ааны сүгэнэн суорбута буолуохтаах. Бу манан булчут кыраны да мыымматын көрдөрөн, Байанайы алы гынар. Оччоҕо киниэхэ Байанай кэлин улаханы тэбэн биэриэхтээх. Ситинник баай хара тыата бэрсэн, саха омук кыһалҕалаах сут дьыллары, сааһын ааҥныыр хара хапсыктары туораатаҕа. Онон бултуу барыан иннинэ Байанайы манньытар, киниэхэ үҥэр-сүктэр сиэр-туом, оттон бултуйдахха махтаныы малааһына барыта оҥоһуллар.

“Тыаҕа бултуу тахсыан иннинэ булчут сэбин-сэбиргэлин куһаҕан тыыны, араас кири-хоҕу тэйитэн арчылыыр. Аал уоту оттон, алгыс этэр. Ол кэннэ үрүҥ сылгы сиэлин уматан, онтон этиҥ түспүт маһын уматан бултуур тэрилин үрдүнэн үстүүтэ эргитэр. Оттон бултуур тэрилин түөрт өттүн умайа сылдьар этиҥ түспүт маһынан кириэс охсо-охсо: “Очурга оҕустарымаҥ, былаҕайга былдьаттарымаҥ, туппуккутун ыһыктымаҥ, таппыккытын ыытымаҥ, соргулаах буолуҥ диэн арчылаатаҕым буолуохтун!” — диэн этэр.

Оттон бултуйдаҕына тыа иччитигэр махтанарын биллэрэн, өлөрбүт кыылын муннун, көтөрүн тумсун арыынан сотуохтаах”. (Афанасий Федоров “Өбүгэ сиэрэ-туома”).

Сорох булчуттар үүтээн таһыгар уот оттон баран: “Баай Байанай, аһаа-сиэ!” — диэн арыыны уокка ас биэрэн айах туталлар.

Булт сиэрэ-туома

Былыр сахалар ойууну ыҥыран мастан эбэтэр таба муоһуттан “Хойгуо” оҥорон оһох таһыгар уураллара. Сүөһү өлөрөн этин хоточчу буһараллара, саламаат оҥороллоро. Дьиэ иһигэр уонна сандалы үрдүгэр күөх оту тэлгииллэрэ. Ыҥырыылаах ойуун оһох таһыгар олбоххо олороро. Онтон үс кутуруксут уолаттара дьабака бэргэһэ кэтэн ойуун таһыгар тураллара. Ойуун аал уотун оттон алгыс этэрэ. Ол кэннэ дьиэлээх киһи ойуунтан көрдөһөн түөрэхтиирэ. (Ионов В. М.).

Сорохтор ойуур саҕатыгар дьон көрөр сиригэр икки маска салама баайаллар. 30–40 см үрдүктээх мас эмэгэти — “хойгуону” оҥорон куобах тириитин таҥыннараллар. Арыынан-сыанан айах тутан баран уокка ас биэрэн алгыыллар, тыа иччитин айхаллыыллар. Хас булка барыах иннинэ холумтан таһыгар туруоран хаанынан биһэллэр. Тыаттан кэллэхтэринэ бултуйбуттарыттан-бултуйбатахтарыттан тутулуга суох эмиэ аһаталлар (Кулаковскай А. Е. “Научные труды”).

Тугунан эрэ Байанайы өһүргэппит, сыыһа быһыыламмыт булчут эмиэ туспа сиэри-туому толороро. Манна эмиэ алгыс тыла этиллэр, уокка ас биэрэллэр, эмэгэти хаанынан биһэллэр. Анаан-минээн Сэмэкэйэ, Кэлтэгэй Кээлээни уонна Чычыпкаан эмэгэттэрэ оҥоһуллаллар. Чычыпкааны икки миэтэрэлээх тиит мастан уһун атахтарын дыраччы тэппит, илиитин сараппыт гына оҥороллоро. Атын икки эмэгэти илиилээбэттэр-атахтаабаттар, кээмэйдэрэ кыра. Булчут Чычыпкаан атаҕын аннынан сыылан таҕыстаҕына ыраастанна диэн буолара.

Бастакы булт алгыһа

Былыр булка саҥа барар уол оҕо сиэригэр-туомугар аттынааҕы ыаллара бары кэлэн кытталлара. Бэйэлэрин кытта тоҕус араас кыыл хаанын илдьэ кэлэн буккуйаллара, онно саамай бастыҥ сандалы оҕу уган хаанынан аҕыыллара. Ыалдьыттар дьиэ иһигэр аһыы олорор кэмнэригэр, тиэргэҥҥэ үс эмээхсин тайах тириитигэр олорон эрэн, тоҕус оноҕос киирэр кэһэҕин тирииттэн быһаллара. Ол кэннэ хас биирдиилэрэ үстүү сииги түһэрэн, бэйэ-бэйэлэригэр бэрсэн иһэллэрэ. Ситинник кэһэҕин тигэн бүтэрэллэрэ, онтон эмиэ биир-биир оноҕоһу угаллара. Бүтэһик тохсус оноҕоһу саамай ытык кырдьаҕастара алгыс этэн баран угара. Барыта бэлэм буолбутун кэннэ булка барар уол дьиэттэн тахсара, оччоҕо эмээхситтэр алгыы-алгыы кэһэҕин уонна ытарыгар илиитин өлөрбөтүн диэн бэгэччэгэр муос дапсыны кэтэрдэллэрэ.

Булка сыһыаннаах сиэр-туом, бобуу-харыстабыл арааһа элбэҕэ бу саха туруга, өйө-санаата тулалыыр айылҕатын кытта быстыспат ситимнээҕин көрдөрөр. Үгүс сиэри-туому билигин да булчуппун диир киһи тутуһар. Бу өбүгэбит төрүт үөрэҕин дьалхааннаах аныгы үйэлэр дьалкытан ааспаталлар ханнык.