Баарсанан, массыынанан тиэйдилэр

Тыйыс айылҕалаах, ыарахан суоллаах-иистээх Саха сирин тыатын хаһаайыстыбатыгар сүөһүнү-сылгыны этэҥҥэ кыстатыы уустук уонна эппиэттээх соругунан буолар. Кыстыкка сөптөөх усулуобуйаны тэрийии, отунан, сүөһү аһылыгынан хааччыйыы үгүс үлэни, түбүгү эрэйэр.

Өрөспүүбүлүкэбит Тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ иһитиннэрэринэн, 2022-2023 сыллааҕы кыстыкка 443,7 т аһылык көрүлүннэ, ол иһигэр 397,7 т от, 29,1 тыһ т сиилэс уонна 16,9 тыһ т сенаж. Бүгүҥҥү туругунан өрөспүү­бүлүкэ бары көрүҥнээх хаһаа­йыстыбаларыгар 230868 сүөһү иитиллэр, итинтэн 79290 ынах. 238769 сылгы баар. СӨ Ил Дарханын Айсен Николаев сорудаҕынан отторо кырыымчык улуустарга сүөһү эбии аһылыгын тиэрдэргэ сорудахтаммыта.  Бу үлэ хайдах тэриллэн иһэрин туһунан билсиэҕиҥ.

Өлүөхүмэҕэ

Өлүөхүмэ улууһугар эбии аһылыгы уу суолун баттаһан, баарсанан тиэрдибиттэрэ. Өрүһүнэн тиэйии буолан, тохтобуллары хас да сиргэ оҥорбуттар. Онон өрүс таһынааҕы нэһилиэктэргэ сүөкүүргэ табыгастаах, ороскуота кыра буолан таҕыстаҕа. Ол курдук, баарса бастаан Өлүөхүмэҕэ, онтон Заречнайга тохтоон сүөкэммит. Бу Заречнайтан өрүс нөҥүө сытар 3 нэһилиэк ылбыт. Салгыы – Хороҕо уонна Саҥыйахтаахха.

– Ил Дархаммыт Айсен Николаев сорудаҕынан, отторо тиийбэт улуустарга сүөһү аһылыгын тиэрдэргэ сорудахтаммыта. Ону бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлэ Андрей Тарасенко Саҥа дьыл иннинэ аһылык сорҕотун тиэрдэргэ тиэтэппитэ. Уопсайа 140 т (уотурбаны, эбиэһи, гранулированнай оту) сайаапкалаабыппыт. Онон биһиэхэ Амуртан тиэллэн кэлэр сүөһү аһылыга алтынньы 5 күнүгэр кэлбитэ. “Якутоптторг” АУо (гендириэктэр Н.Алексеев) баарсатын ыытан, Өлүөхүмэни хааччыйда. Сып-сап түргэнник хамсанан, благовещенскайдары кытта дуогабар кэмигэр түһэрсиллибитэ көмөлөстө. Өлүөхүмэ улууһун 299 тыа хаһаа­йыстыбатын табаарын оҥорооч­чуларыгар (бааһынай-пиэрмэр, тэрээһиннээх хаһаайыстыбаларга, кэтэх ыалларга)  уотурбаны ыллыбыт.  Улахан кээмэйинэн Саҥыйахтаахха барда, онно “Саҥыйахтаахтааҕы” ТХПК баар. II Нөөрүктээйигэ – 19,40 т, Кыыллаахха – 18 т 200, Троицкайга – 15,76 т уо.д.а. Быһата, улууспут 19 нэһилиэгэ бу көмөнөн туһанна. Итилэртэн 3 нэһилиэк (Токо, Маача, Бэс Күөл сэлиэнньэлэрэ) өрүс турдаҕына, ылыаҕа, – диир Өлүөхүмэ улууһунааҕы тыа хаһаайыстыбатын управлениетын начаалынньыга Афанасий Антонов.

Тыа хаһаайыстыбатын үлэ­һиттэрэ таһаҕаһы илиинэн сүөкээбиттэр. Ону тэҥэ управление нэһилиэктэр баһылыктарын кытта кэпсэтэн, массыына биэрэннэр, уотурбаны тута тиэйбиттэр. Олохтоохтор эбии аһылык кэлэн, үөрүү бөҕөлөр. Онон өрөспүүбүлүкэ Ил Дарханыгар, Бырабыыталыстыбаҕа, Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр, тиэйиини хааччыйбыт “Якутоптторг” тэрилтэҕэ махтаналлар. Сүөһү аһылыгын иһин сорохтор 50-100 быр. төлөспүттэр, аны ТХМ түспүт сайаапканан, толуйуу кэлэрин күүтэллэр.

Чочуга, Чинэкэҕэ… 

Бүлүү улууһугар уотурбаны нэһилиэктэринэн тарҕаттылар. Суоллаах-иистээх Илбэҥэ, Лөкөчөн, Дьөккөн, Бороҕон, Тыымпы, Хампа, Бөтүҥ, Чинэкэ, Өкүндү, Чочу нэһилиэктэригэр, Бүлүү к. массыынанан тиэрдилиннэ.  Быйыл уотурбаны,  эбиэ­һи,  гранулированнай оту, битэмиин-минерал комплексын ыларга кубуота оҥоһуллубута. 998 т от тиэйиллиэхтээх. Улуустааҕы тыа хаһаайыстыбатын департаменын салайааччыта Павел Иннокентьев эрэдээксийэҕэ иһитиннэрбитинэн, улуус дьаһалтата бэйэтэ 14 мөл. солк. үбү көрбүтүн бэлиэтиэххэ сөп. Ону тэҥэ ыксаллаах балаһыанньа биллэриллибит нэһилиэктэр дьаһалталара 200-400 тыһ. солк. бүддьүөттэригэр көрбүттэрин холобурдуубут.

Өлүөхүмэҕэ курдук, бүлүүлэр эмиэ айан суолун устун сытар нэһилиэктэринэн таарыйа түһэрэн аастылар. Ити табыгас­таах ньыма буоллаҕа. Айылҕа үөскэппит күчүмэҕэйиттэн сылтаан сыл тахсар отторун 70 быр. бэлэмнээбит улуус хаһаайыстыбалара бэйэлэрин кыахтарынан 1800 т оту атыылаһарга дуогабардаспыттар уонна төлөһүөхтэрэ. Тиэрдиллибит эбии аһылыгы сыа-сым курдук үллэстибиттэр. Холобура, Бөтүҥ нэһилиэгэр 11 т кэлбититтэн 80 куулу “Бөтүҥ” ТХПК, уоннааҕытын чааһынайдарга түҥэппиттэр. “Бөтүҥ” кэпэрэтиибэ (О.Д.Федоров) 180 сүөһүтүгэр 300 т оту оттоо­бут, эбии 150 т атыылаһыах­тааҕа. Итинтэн 100 т ылбыттар (Хаҥаластан – 40 т, Хампаттан – 30 т, нэһилиэк иһиттэн – 30 т). Онон өссө 50 т оту көрдөһөллөр. Таарыйа аҕынахха, Хаҥаластан ылбыт 100 туоннаттан 60 т кэтэх ыалларга анаан ылыллыбыт. Онон сайын иккис аҥаарыгар ардаан, оттооһуҥҥа эрэйи көрсүбүт нэһилиэк этэҥҥэ сыл тахсар туһугар түбүгүрэр.

Горнайга

Горнай улууһугар Тыа хаһаа­йыстыбатын управлениетыгар уопсайа 500 тахса хаһаайыстыба концентрированнай аһылыгы ылыыга  сайаапка түһэрбит. Ол эбэтэр 585 туоннаны атыылаһарга. Билиҥҥи туругунан, ити кээмэй­тэн 95 т уотурба  кэлбит.

– Алтынньы ый ортото “Якутоптторг” тэрилтэ Бэрдьи­гэстээххэ диэри тиэйэн аҕалбыта. Ону хаһаайыстыбаларбытыгар түҥэттибит. Уопсайа 208 хаһаайыстыба ылла.  Аҕыс нэһилиэк оройуон кииниттэн тиэйдэ.  Кэптиҥҥэ суол суох буолан, кыһыҥҥы суол аһылыннаҕына барыаҕа. Хаһаайыстыбаларга ороскуоттарын аҥаарын толу­йууга СӨ Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ үп ыыттаҕына, түҥэтиэхпит, – диэтэ Горнай улууһунааҕы тыа хаһаайыстыбатын управлениетын начаалынньыгын солбуйааччы Мария Максимова.

Чурапчыга

Чурапчы улууһун эбии аһы­лыгынан Саҥа дьылга диэри толору хааччыйаары олороллорун туһунан  “Якутоптторг” АУо атыылаһыыга уонна тиэйиигэ салайааччытын солбуйааччы А.П.Шестаков иһитиннэрдэ. Ол курдук, бу улуустан 1331 т эбии аһылыкка сайаапка киирбит.  Бу улууска анаммыт эбии аһылык атыылаһыллан, тимир суолунан кыраапык быһыытынан айанныыр.

Алексей Петрович кэпсииринэн, тустаах тэрилтэ Барнаулга тиийэн гранулированнай от хайдах оҥоһулларын, бэлэмнэнэрин миэстэтигэр  билсибит.  Ол курдук, анаан үүннэриллэр (култуурунай ыһыы) оту уонна айылҕаҕа үүнэр оту тэҥ кээмэйинэн хол­боон, иҥэмтиэлээх, туһалаах эбиликтэри эбэн, паарынан мээк­кэлээн, уотурба курдук гранулалары оҥорон таһаараллар эбит. Ону сүөһү кэбийэн сиир. Сайын Чурапчыга ыытыллыбыт мунньахха маннык оту ырыган­наан охтубут ынахха сиэтэн олус туһаммыттарын бэлиэтээбиттэр. Бу оту оҥорон таһаарыы саҥа көрүҥ буолан, кыра кээмэйинэн билиҥҥитэ оҥоһулла турар эбит. Инникитин кырыымчык дьылларга абыраллаах уонна туһалаах ас буолар чинчилээх.

Онон, түмүктээн эттэххэ, эбии аһылыгы атыылаһыы, тиэрдии үлэтэ бара турар. Улуустар, хаһаа­йыстыбалар уонна сүрүн операторынан буолар “Яутоптторг”биир сүрүннээхтик үлэлииллэр.

Хаартыскалары Өлүөхүмэ

тыатын хаһаайыстыбатын управлениета ыытта.