Баһаар хонтуруолга тутуллар

Саха сирэ кэнники сылларга күн-дьыл уларыйыытын кэмигэр айылҕа улахан тургутуутун ааһар буолла. Сыл аайы саас халаан, сайын баһаар  буолан, «буорахтаах буочука» үрдүгэр олорор курдукпут. Айылҕа оҥорор иэдээнэ, содула суох ааспат. Быйыл эмиэ сааскы халаан ааһа да илигинэ, ыам ыйын саҥатыттан ойуур баһаардара тураннар, ууга-уокка түһэрдилэр.

Ойуур баһаардара – айылҕа оҥорор иэдээнин биир саамай сүрүннэрэ. Ханнык баҕарар ойуур да, хонуу да баһаара буоллун, улахан хоромньуну оҥорор, тулалыыр эйгэни киртитэр, айылҕа араас уларыйыыларыгар тиэрдэр айылгылаах. Саха сирэ ураты уйан айылҕалаах уонна ирбэт тоҥноох кырыстаах буолан, баһаар кэнниттэн бааһын ыараханнык оһорунар.

Кэнники сылларга тоҕо наһаа элбэх ойуур баһаара тахсар буолла, биричиинэтэ тугуй диэн үгүстэр ыйыталлар. Ардыгар соруйан, анаан кэрийэ сылдьан дьон уоттуурун курдук санааччылар эмиэ бааллар. Саха сиригэр ойуур баһаардара урут да тахсаллара,  баар да буо­луохтара турдаҕа. Эспиэрдэр ойуур баһаа­ра тахсар төрүөтүн маннык быһаараллар, Саха сирин ойуура үксэ  тиит мас. Кини биллэрин курдук, күһүн  аайы иннэтин түһэрэр, ол хатан-кууран ойуурга уот барар улахан кутталын үөскэтэр. Тиит мас иннэтэ түһэн, сиргэ мунньуллан, уокка сөптөөх  тэллэҕи үөскэтэр, аны туран ыркый ойуурбутугар хаппыт мас элбэҕэ, сөптөөх түгэннэргэ: чаҕылҕаҥҥа,  курааҥҥа, куйааска – барыта умайан тахсыан сөп.

Ойуур баһаардара – айылҕа оҥорор иэдээнин биир саамай сүрүннэрэ. Саха сирэ ураты уйан айылҕалаах уонна ирбэт тоҥноох кырыстаах буолан, баһаар кэнниттэн бааһын ыараханнык оһорунар.

Биллэн турар, ойуур ба­­һаара туох да содула суох ааспатын билэбит. Баһаардар сы­­лаас балаансатын уларыйыытын төрүөтүнэн буолаллар, тоҥ кырыс уулларыгар, онтон ол бадараан тахсыытыгар, кырыс бааһырыытыгар тириэрдэллэр. Үгүстүк көстөрүнэн, ба­­һаар буолан ааспыт сиригэр, ото-маһа суох сиргэ сииги, сөҥүүнү тардар үүнээйи суох буолан, сааскы халааҥҥа эмиэ сабыдыаллыыр. Саха сирин айылҕата намчы, уйан буолан, ба­­һаар кэнниттэн чөлүгэр түһэрэ уһуннук уонна уустуктук барар.

Арассыыйа үгүс эрэгийиэнигэр

Бу күннэргэ дойду салалтатын мунньаҕар этиллибитинэн, Арассыыйаҕа сыл аҥаарыгар ааспыт сылы кытары тэҥнээтэххэ, баһаар тахсыытын ахсаана үс төгүл аччаабыт, ол эрээри уот сиэбит иэнэ 1,5 улааппыт.

Бүгүҥҥү туругунан дойду үрдүнэн 500-н тахса баһаар баара, мөлүйүөнүнэн га иэннээх сири сии сытара биллэр. Онтон 12% эрэ бохсуллан турар, ол аата баһаар салгыы тарҕамматын курдук күө­­йүллүбүт. Арассыыйа үрдүнэн уопсайа 8 эрэгийиэҥҥэ ыксаллаах быһыы-майгы эрэсиимэ олохтонно, ол иһигэр Амурскай уобаласка, Тыва, Бурятия уонна биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр, Забайкальскай, Красноярскай кыраайдарга, Иркутскай уобалас уонна Хабаровскай кыраай сорох оройуоннарыгар.

Элбэх баһаар 466 715 га иэннээх сиргэ 123 иллэ­рээ күннээҕи туругунан, Забайкальскай кыраайга, Амурскай уобаласка (23 469 га иэннээх сиргэ 44 баһаар), Бурятияҕа (18 276 га иэннээх 64 ба­­һаар), Красноярскай кыраайга (4 687 га иэннээх сиргэ 24 ба­­һаар ойуур пуондатыгар) тахсыбыта бэлиэтэннэ. Саамай уустук балаһыанньалаахтарынан Саха сирэ уонна Забайкальскай кыраай баһаардара буолаллар диэн РФ айылҕа харыстабылын миниистирэ Александр Козлов иһитиннэрдэ.

Росгидромет сабаҕалаа­һынан, өссө ыарыыр, баһаар тахсыыта намтаабат туруктаах. Икки-үс нэдиэлэ устата ойуур баһаарын саамай үгэнэ, үрдүүр кэмэ үүнэрэ күүтүллэр диэтилэр. Миниистир этэринэн, быйылгы сыл исписэ­лиистэр суоттааһыннарынан, кэнники 30 сылга уон саамай итии сылынан буолуон сөп.

Саха сиригэр

Бүгүн уон баһаар умуруо­рулуннаҕына, сарсын уон күөдьүйэр. Баһаар сезона саҕаланыаҕыттан 180-н тахса ба­­һаар тахсыбыта, 629 тыһыынча гектар сири уот сиэбитэ биллэр. 1544 киһи уонна 102 тиэхиньикэ баһаары умуруорууга үлэлэһэр.

Бу күннэрдээҕи чахчынан, Саха сиригэр 141 ойуур ба­­һаара 501, 6 тыһыынча гектардаах сири сиэбитэ бэлиэтэннэ. Уоту кытары охсуһааччылар 9 ойуур баһаарын умуруордулар. Бүгүҥҥү туругунан дьон олорор сирин аттыгар турбут 11 ойуур баһаара ураты хонтуруол­га тутуллар.

СЫЫППАРАЛАР

Баһаар сезона саҕаланыаҕыттан
180-н тахса баһаар тахсыбыта, 

629 тыһыынча гектар сири уот сиэбитэ биллэр. 

1544 киһи уонна
102 тиэхиньикэ
баһаары умуруорууга үлэлэһэр.

Ленскэй улууһун Турукта сэлиэнньэтин аттыгар 8 км сиргэ турбут баһаар бохсулунна. Нерюнгри оройуонугар Хани бөһүөлэгин аттыгар мырааҥҥа ойуур умайар.

Билигин даҕаны Өлүөхүмэ улууһа уустук балаһыанньалаах, манна уот биэс нэһи­лиэк аттыгар ыкса кэлэн турар. Быйыл Өлүөхүмэ улууһа айылҕа улахан тургутуутун ааһан эрэр. 2021 с. Горнай улууһун  иэдээнэ хатыламматар ханнык. Бэс Күөлүттэн 9,8 км сиргэ 10 486 гектардаах сиргэ ойуур ума­йар, ону умуруорарга 85 киһи уонна биир тиэхиньикэ үлэ­­лиир. Дабаантан 13,5 км сиргэ 7 680 гектар иэннээх сир умайар. Манна 134 киһи уонна 14 тиэхиньикэ үлэлиир. Куду Күөлтэн 9,4 км сиргэ 115 гектар иэннээх баһаары бохсууга 42 киһи үлэлээтэ. Хоро сэлиэнньэтиттэн 8,8 км сиргэ эмиэ уот туран 10 киһи онно сылдьар. Оттон Тээнэ сэлиэнньэтин аттыгар 7,8 км сиргэ биэс киһи икки тиэхиньикэнэн уоту кытары охсуһаллар.

Үөһээ Бүлүү улууһугар эмиэ соччото суох балаһыанньа үөскээтэ. Күн аайы биирдии-иккилии баһаар тахсара бэлиэтэнэр. Дойдум буолан билэрбинэн, улуус со­­циальнай ситимнэригэр күн аайы баһаарга ыҥырар биллэриилэр быыстала суох тахсаллар. Хоро сэлиэнньэтиттэн 5,2 км сиргэ  12 гектар­даах сир умайан, 66 киһи 13 тиэхиньикэ онно сылдьар.  Далыр Кулуһуннаах ­учаастагын аттыгар 7,2 км сиргэ турбут уоту кытары 30-ча киһи уонна үс тиэхиньикэ охсуһар. Иллэрээ күн Быракаан аттыгар эмиэ уот турбута билиннэ.

Улахан баһаардар Алдан оройуонугар Кутана сэлиэнньэтин аттыгар 10 км, оттон Кэбээйи улууһугар Арыктаах сэлиэнньэтиттэн 9,2 км сиргэ бааллара биллэр. Күн аайы ууну үөһэттэн кутар сөмөлүөттэр Өлүөхүмэ, Мииринэй уонна Алдан баһаардарыгар үлэлииллэр.

САНААЛАР

Степан Кривошапкин, Томпо улууһун баһылыгын бастакы солбуйаач­чыта:

– Баһаар сезона саҕаланыаҕыттан Томпо улууһугар 23 ойуур баһаара тура сырытта. Сөптөөх дьаһаллар ылылланнар баһаардары умуруордубут. Бүгүҥҥү туругунан Томпо улууһугар биир ойуур баһаара баар. Бэс ыйын 10 күнүгэр олохтоммут ыксал­лаах быһыы-майгы эрэсиимэ уһулунна. Бу биир баһаарбыт Тополинай сэлиэнньэтиттэн 238 км сиргэ баар. 2 га иэннээх сиргэ тахсыбыт баһаары бэҕэһээ, от ыйын 9 күнүгэр, булбуттара. Ойуур баһаара ыраах, суола-ииһэ суох хайалаах сиргэ турда, нэһилиэнньэлээх пууннарга кутталы үөскэппэт. Ол да буоллар, дьаһал ылыллан, балаһыанньа хонтуруолга тутуллар.

Расиль Халиуллин, Алдан оройуонун баһылыгын бастакы солбуйаач­чыта:

– Биһиэхэ улахан ба­­һаар Алдан улууһун Кутана сэ­­лиэнньэтиттэн 3 км сиргэ баар. Бэҕэһээ баһаары умуруорууга амфибия Би-200 сөмөлүөт үлэлээбитэ. Бүгүн баһаары утары 42, ол иһигэр 29  олох­тоох киһи охсуһа сылдьар. Эбии көмөҕө Дьокуускай куораттан уон киһилээх суһал бөлөҕө кэлэрин күүтэбит. Билиҥҥитэ баһаары утары уот ыытылынна, ону «Якутлесресурс» уопуттаах исписэлииһэ Кирилл Чикачев салайар. Баһаары утары бары дьаһаллар ылыллан, сөптөөх үлэ барар, балаһыанньа хонтуруолга сылдьар.

Хаартыска: СӨ Быыһыыр сулууспатын саайтыттан туһанылынна