Баһаар туохтан үөскүүрүй?

 Саха сиригэр кэнники күннэргэ киһи өлүүлээх, улахан хоромньулаах уот баһаардара тахсыбыттара киһини дьиксиннэрэр. Ханнык баҕарар баһаар судаарыстыбаҕа даҕаны, дьоҥҥо даҕаны улахан хоромньуну аҕалар, киһи олоҕор кутталы үөскэтэр. Уот баһаара туохтан тахсарый, ону кытары хайдах охсуһуохха сөбүй?

Ойуур баһаара

Ааспыт икки сылы ылан көрөр буоллахха, Саха сиригэр улахан ойуур баһаардара тахсаннар, ону кытары охсуһуу күүскэ барбыта. Холобур, 2022 сылга өрөспүүбүлүкэҕэ 563 ойуур баһаара тахсан 592 тыһ. гектартан тахса сири сиэбитэ. Бу 2021 сылы кытары тэҥнээтэххэ, 4,5 төгүл кыра. Ойууру баһаартан харыстыырга үбүлээһин 4 төгүл кэриҥэ үрдээн 2,5 млрд солк. тэҥнэспит. Ойуур баһаарын кытары охсуһар тэрилтэ үлэһиттэрин ахсаана 2 төгүл элбээбит, итиннэ өссө эбии 3 авиа-салаа тэриллибит. Инньэ гынан, ааспыт сылга баһаары кыра эрдэҕинэ умулуннарар кыах үөскээбит.

Ойуур баһаара туохтан тахсарый? Ыксаллаах быһыы-майгы  министиэристибэтин Саха сиринээҕи управлениетын салайааччыта Павел Гарин ааспыт сыллааҕы отчуотугар бэлиэтээбитинэн, ойуур баһаара тахсар сүрүн төрүөтүнэн этиҥнээх ардах итиэннэ дьон ойуурга сылдьан уонна сэтиэнэх оту өртүүллэригэр баһаартан куттал суох буолуутун быраабылатын кэспиттэрэ буолбут. Ол курдук, ааспыт сылга баһаартан куттал суох буолуутун ирдэбиллэрин кэһэннэр 1338 киһи административнай эппиэтинэскэ тардыллыбыт. Ыстараап уопсай суумата 16,1 мөл. солк. кэриҥэ. Оттон РФ Холуобунай кодексын 261 ыстатыйатынан 6 холуобунай дьыала тэриллибит.

Уот алдьархайга тириэрдэрин бары билэбит эрээри, көтүмэхтик сыһыаннаһан, дьалаҕайдык быһыыланан барытын бэйэбит оҥоробут. Биир мастан мөлүйүөн испиискэни оҥоруохха сөп, оттон биир испиискэ сототуттан мөлү­йүөн маһы күл-көмөр гыныахпытын сөп диэн мээнэҕэ эппэттэр.

Ааспыт сылга уот тахсыан сөптөөх кутталлаах сирдэригэр искусственнай ардаҕы сөпкө түһэрэммит баһаар кыччаата, онон эспэримиэни салҕыахпыт диэн өрөспүүбүлүкэ салалтата соторутааҕыта этэн турар. Итини таһынан, быйыл бэйэбит зондировщик сөмөлүөттэниэхпит. Бу иннинэ маннык технология айылҕа баһаарын умулуннарыыга эрэ туһаныллыбыт буоллаҕына, Ил Дархан Айсен Николаев көҕүлээһининэн, ааспыт сылтан баһаарынай кутталы кыччатарга туттуллар. Искусственнай ардаҕы түһэрэр сөмөлүөттэр уот турбутун эрэ умулуннарар буолбакка, баһаар буолуон иннинэ ардаҕы түһэрэргэ эмиэ үлэлиэхтэрэ. Быйыл өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр онно анаан, ааспыт сыллааҕы курдук, 80 мөл. солк. көрүлүннэ.

Олорор дьиэҕэ баһаар тахсыыта

Ыксаллаах быһыы-майгы министиэристибэтин Саха сиринээҕи управлениетын салайааччыта Павел Гарин этэринэн, өскөтүн 2021 сылы кытары тэҥнээтэххэ, баһаар тахсыытын 16 %, дьон өлүүтүн 30% кыччатары ситиспиттэр.

Баһаары утары охсуһар тус­таах уорганнар баһаар табахтан, оҕо уотунан оонньууруттан, ­дьиэҕэ-уокка туттуллар электроприбордартан, электрооборудованиены холбуурга быраабыланы кэһииттэн, кирпииччэ оһоҕу, гаас прибордарын холбонуутун сыыһа туттууттан, көҥүллэммэт сиргэ уоту оттууттан, бөҕү-саҕы уматыыттан, о.д.а. тахсар диэн бы­­һаараллар.

Урут-уруккуттан баһаар тахсар биир сүрүн төрүөтүнэн табах бөппүрүөскэтин мээнэ быраҕыы буолар. Кэнники сылларга уопсастыбаннай сирдэргэ табахтааһыны бэрээдэктиир сыалтан «Табахтааһынтан уонна табаҕы эбэтэр никотиннаах бородууксуйаны туһаныы содулуттан гражданнар доруобуйаларын харыстыыр туһунан» федеральнай сокуон тахсан, Арассыыйаҕа табахтыыр киһи ахсаана 21 % аҕыйаата диэн суруйаллар. Ол гынан баран, дойду үрдүнэн ыстатыыстыка кэпсииринэн, ба­­һаар уопсай ахсааныттан
10-15 % табах ылан, син биир инники миэстэҕэ турар.

Холобур, кэнники сылларга Дьокуускай куоракка элбэх этээс­тээх дьиэлэр болкуоннара умайбытын туһунан көрөбүт-истэбит. Төрүөтэ биир – табахтаан баран, бөппүрүөскэ тобоҕун үөһэттэн быраҕыы. Бөппүрүөскэ тобоҕо умуллубакка аллараа этээс ыалын болкуонугар түһэр, ол кэннэ умайан үөһээ этээскэ тахсан иһэр.

Итини таһынан, кыра оҕолор испиискэнэн оонньоон уоту ыыталлара эмиэ баар. Алдьархай төрөппүттэр оҕолоругар сэрэтэр, өйдөтөр үлэни мөлтөхтүк ыыталларыттан тахсар диэн эспиэрдэр этэллэр. Үгүстүк оҕо уотунан оонньуура киһи өлүүлээх улахан баһаарга тириэрдэр диэн суру­йаллар. Кырдьыга да оннук.

Гаас эмиэ сэрэхтээх

Баһаар тахсар өссө биир төрүөтүнэн дьиэҕэ-уокка уонна оттук быһыытынан туттуллар гаас буолуон сөп. Эспиэрдэр этэллэринэн, гаас турбатын ситиминэн эбэтэр гаас билиитэтин горелкатынан быыһылаан умайыы тахсар.

Аны билигин үгүс киһи массыынатын айылҕа уонна убаҕас гаас оттукка көһөрөр буолла. Биллэн турар, гаас сыаната бэн­­сиин сыанатынааҕар быдан чэпчэки, онон барыс­таах курдук эрээри, туттуу быраабылатын кэстэххэ, алдьатыылаах буолар. Ыраата барбакка, быйыл кыһыны ылан көрдөххө, гаас боллуоҥҥа холбоммут массыыналар эс­­тэллэрэ элбээтэ. Ыстатыыстыкаҕа итинник дааннай суох эрээри, социальнай ситимнэргэ көрдөххө, чуолаан, бу кыһын гаас боллуонуттан элбэх тиэхиньикэ умайда.

Туохтан умайалларый, эстэллэрий диэн чопчу эппиэт суох, ол гынан баран, интэриниэт ситимигэр көрдөххө, дойду соҕуруу өттүгэр үгүстүк 4 уонна 2 көлүөнэ гаас-боллуон оборудование­лаах (ГБО) массыыналар умайаллар уонна эстэллэр эбит.

Социальнай ситимҥэ массыына туохтан умайбытын, эстибитин тиэхиньикэҕэ сыһыаннаах дьон маннык быһаараллар: 40-50 кыраадыс тымныыга массыына «Натааһа»  бүрүөһүн анныгар туран, күнү күннүктээн үлэлиир кэмигэр тимир көлө сы­­лааһа салгыҥҥа көппөккө, массыына иһигэр хаатыйаланар эбит. Итинтэн сылтаан тимир көлө иһэ уонна, саамай сүрүнэ, мотуор сиигирэрин түмүгэр, электриката (бо­­руобаттара) түргэнник алдьанар-кээһэнэр, онтон сылтаан самыкаанньалаан, умайыан сөп.

Быһылааннар

Аны туран, официальнай дааннай суох эрээри, төлөпүөн сэрээтэ розеткаҕа холбонон хаалан, онтон эмиэ баһаар тахсар устууларын интэриниэт ситимигэр элбэҕи көрүөххэ сөп. Төлөпүөн сэрээккэҕэ өр туран, итийэн эмиэ эстиэн эбэтэр умайыан сөп диэн сэрэтэллэр.

Соторутааҕыта социальнай ситиминэн сүүскэ кэтэр ба­­наар эстэн, суумканы дьөлө көтөн тахсыбыт устуулара тарҕаммыта. Арай сүүскэ кэтэ сылдьыбыппыт буоллар, иэдээн тахсыа эбит диэн тустаахтар сонньуйа кэпсээбиттэрин үгүстэр көрбүккүт буолуо. Ити банаар, бары даҕаны мэлдьи туттар, аккумулятор батарыайкабытынан үлэлиир. Итинник батарыайканы биһиги араас оонньуурдарга, истиэнэ чаһыларыгар, пультарга, атын даҕаны тэриллэргэ туттабыт.

Омос көрдөххө, туох даҕаны куттала суох курдук эрээри, соторутааҕыта биир күн иккитэ төхтүрүйэн умайбыт «Үрдэл» паарка эрэстэрээнин бастакы баһаарын эспиэр батарыайканан барар киэргэл чүмэчиттэн тахсыбытын туһунан кэпсээбитин суру­йан турабыт.

ЫБММ Саха сиринээҕи са­­лаатын ыстаарсай дознавателэ Базаржап Рабжиров «Үрдэл» пааркаҕа сарсыарда тахсыбыт баһаар төрүөтүн кэтээн көрөр камераларынан бы­­һаарбыт. Кини маннык сөҕөн кэпсиир: «Батарыайканан үлэлиир «дьиҥнээх төлөнү» үтүгүннэрэн оҥоһуллубут киэргэл светодиоднай чүмэчи остуолга туран кыым саҕан умайан тахсыбыт. Видеоҕа көстөрүнэн, биир оннук чүмэчи умуллан хаалбыт (дьиҥэр, холбоно сылдьыбыт), ону үлэһиттэр аахайбакка, эрэстэрээни хому­йан, сабан барбыттар. Ол кэннэ уот улаатан, эрэстэрээҥҥэ тарҕанан барбыт. Киһи итэҕэйиэ суоҕун курдук эрээри, оннук. Мин бы­­раактыкабар маннык аан бас­­таан таҕыста». Дьэ ити курдук, кып-кыра кыымтан уот саҕан, улахан ба­­һаарга тириэрдэр. Урут итинник көстүү суох буолан эспиэр сөҕөн кэпсээтэҕэ.

Таҥара сэрэҕи сөбүлүүр

Баһаарынай уонна ыксал­лаах быһыы-майгы сулууспаларын  үлэһиттэрэ сэрэхтээх буолуу туһунан памяткалары, буклеттары түҥэтэллэр, дьиэлэринэн кэрийэ сылдьан нэһилиэнньэни кытары кэпсэтэллэр. Судаарыстыбаннай баһаарынай сулууспа аахсыйа ыытан, тэрилтэлэри үтүө быһыы холобурунан ыал олорор дьиэлэригэр, социальнай эбийиэкэтэргэ АДПИ диэн баһаартан сэрэтэр, буруо таҕыстаҕына ыһыы­таан биллэрэр тэрили туруорар буол­бута быданнаата. Сэрэтэр прибордар үгүстүк түүн тахсар ба­­һаардары эрдэ биллэрэн, дьиэни-уоту, дьон олоҕун быыһыыллара элбэх. Маннык тэрили туруоруу олус наадалаах. Төһө эмэ профилактическай үлэлэр баралларын үрдүнэн, нэһилиэнньэ улахан аҥаара ону өйдүү илик.

Кыһыҥҥы өттүгэр элбэх ба­­һаар ититэр тэрилтэн барар. Саха сиригэр кэлиҥҥи сылларга томороон тымныылар уһуннук турар кэмнэригэр, дьиэ-уот сылытарга араас ититэр тэрили холбуубут. Онтубут сороҕор чэпчэки сыаналаах, баһаартан куттала суох буолуу быраабылатыгар олоччу эппиэттээбэт буолар эбэтэр сыыһа-халты холбоон уот барар түбэлтэтэ элбэх. Дознавателлэр ырытан кө­­рүүлэринэн, баһаар барара сүрүннээн икки төрүөттээх – электроприбордары сыыһа туттуу уонна уот ситимэ эргэ­риитэ буолар.

Ол иһин дьиэттэн тахсарга уотунан холбонор тэрили барытын розеткаттан арааран барыахха наада. Уот барар биир төрүөтүнэн боруобат хатыһыыта буолар. Үгүстүк тыа сиригэр эргэ дьиэлэргэ боруобат эргэрэн маннык куттал үөскүүр. Онон би­­риэмэтиттэн бириэмэтигэр уларытар, анал үөрэхтээх исписэлиискэ оҥорторор ордук.