Байаана Дагдай “Арыллыыта”

Дьиктитэ баар, сахалыы ааттаах, өйдөөх-санаалаах, толкуйдаах киһини кытта алтыстаххына, ис искиттэн дууһалыын сырдыыгын, арыллаҕын, кинилиин биир тыыннанаҕын.

Дагдай Байаана Бүөтүр кыыһа. Олох соторутааҥҥа диэри кини Ольга Игнатьева-Осипова диэн, эмиэ биһиги курдук, нууччалыы ааттааҕа. Бу аттыбар күлэ-үөрэ, сырдыгынан сыдьаайа олорор айар куттаах саха дьахтара уустук олох суолун тэлбитэ буолуо дии санаабаккын даҕаны. Санаатын күүһүнэн олох бары уустуктарын туораабыт сэһэргэһээччим олоҕун туһунан саха но­­руотун тапталлаах бэйиэтэ Семен Данилов анаан хоһуйбут курдук:

“Махтанабын маннык тыйыс Сиргэ түспүт сэрэбиэйбэр Кини тыынын, тымныы ыйын Сылытар сыаллаах мөккүөрбэр…”

“Ааппын сахалыы улары­тааппын кытта, тус олоҕум тосту уларыйбыта, кыһалҕам иккис былааҥҥа көспүтэ, бырабыыталыстыба үс наҕа­раадатын ылбытым, хаһыат-сурунаал сирэйдэригэр “Байаана Дагдай…” бөҕө буола түспүтэ” диэт, Байаана остуолугар сытар араас өҥнөөх нууччалыы-сахалыы тыллаах суру­наал, хаһыат диэки ыйан кэбистэ. Итинник саҕаланна “Арыллыы” айар устуудьуйа салайааччыта Байаана Дагдайы кытта кэпсэтиибит.

Өбүгэ ситимэ

– Сахалыы ааты ылыныыҥ өбүгэҕин кытта ыкса сибээстээҕэ чахчы. Бука, аҕа ууһун аатын ылыннаҕыҥ буолуо?

–  Мин Чурапчы Кытаана­ҕыттан төрүттээхпин. Аҕам төрүттэрэ олус күүстээх сахалыы тыыннаах Дагдай аҕа ууһа эбиттэр. Ис хоһооно да үчүгэйэ бэрт – хаһан да тимирбэт, өрүү үөһэ дагдайа сылдьар. Аҕам оҕо эрдэхпитинэ “улааттаххытына өбүгэлэргит аатын ылан, “Дагдай” диэн араспаанньаланаарыҥ” диирэ. Онуоха убайдарым тоҕо эрэ миигин күлүү гыналлара: “Кып-кырачаан киһи Дагдай буолан сыанаҕа тахсан ыллаан чаҕаарыа буоллаҕа”, – диэн.  Бииргэ төрөөбүттэр алтыабыт – үс кыыс, үс уол. Кыра уҥуохтаах буолан, миэхэ ити араспаанньа барбат курдуга буолуо эрээри, аҕам ити эппитин олох өйбөр хатаан хаалбытым. Араспаанньабын буларбар көрбүөччү Салайа  көмөлөспүтэ. Арчы дьиэтигэр дьону кытта көрсөрүгэр биирдии киһиэхэ 45 мүнүүтэни аныыра. Оттон миигин кытта икки чааһы быһа кэпсэппитэ. Мин сахалыы ааттаныахпын баҕарарбын истэн, төрүттэрим сахалыы ааттарын, сирбин-­уоппун ыйыталаспыта. Онтон “Дагдай диэн араспаанньаны ылын” диэбитэ. Мин онно оҕо сылдьан аҕам “Дагдай диэн буолаарыҥ” диэбитин өйдүү санаабытым. Ону бигэргэтэрдии, Салайа “ийэҥ уонна аҕаҥ төрүттэрин билбэт буоллаххына, силиһиҥ суох” диэбитэ. Төрөөбүт күнүм чыыһылата “Туйаарыма” диэн сахалыы аакка түбэһэр. Онуоха Салайалыын иккиэн ырытан көрбүппүтүгэр, кини “наһаа күүстээх аат: күүскэ барыаҥ, ол эрээри, уйбатаххына ыалдьыаххын сөп” диэбитэ. Мин ыалдьыахпын баҕарбатаҕым. Онон ааппын өссө да көрдүүргэ санаммытым.

– Оттон “Байаана” диэн аатыҥ муусука тэрилин кытта сибээстээх дуо?

– Төрөппүттэрим икки өттүттэн ырыа куттаах дьон этилэрэ. Ийэм эдэр эрдэҕиттэн ыллаан, сыана  бэтэрээнэ буол­бута. Ольга Иванова ырыаларын сөбүлээн толороро. Аҕам – алгысчыт, тойуксут. Эйигин атаххыттан саҕалаан төбөҕөр тиийэ туойан барыан сөп этэ. Дьиэбитигэр саҥа киһи кэллэҕинэ, ха­­йаан да алгыһынан көрсөрө. Дьонум ырыа кут­таах буолууларын туоһута – аҕам өттүттэн Чурапчыны дор­ҕоонноохтук ааттаппыт эстрада чаҕылхай сулустара Ый Кыыһа уонна Далаана алтыс көлүөнэ хаан-­уруу аймахтарбыт. Оттон ийэм өттүттэн – Мэҥэ Хаҥалас талааннаах көмүс куолас­таахтара Юрий Баишев, Инна Донская-Дайаана, Вероника Степанова эмиэ хаан урууларым. Ырыа куттаах буолан, төрөппүттэрбит муусука тэрилин ­арааһын атыылаһаллара. Ол курдук, дьиэбитигэр гитара араас көрүҥэ, байаан, аккор­деон баар буолан, ити тэриллэргэ дэгиттэр оонньуур буола улааппыппыт. Муусука үөрэҕэ суох эрээри, бары ырыаны таһаарарбыт. Мин нотаны аахпакка, аккордеоҥҥа оонньуурум. Ол иһин дэлэҕэ да, “байааннаах кыыс” диэн ааттыахтара дуо? Оччолорго сэбиэскэй кэмҥэ бу тэриллэри хантан булан аҕалаллара эбитэ буолла? Ийэбит наһаа киириилээх-тахсыы­лаах этэ. Арааһа, кини кэпсэтэн аҕалтарара буолуо.

Оттон Байаана диэн аатым олус судургутук кэлбитэ. Биир кэнсиэргэ араадьы­йаҕа угу­йук-биллэрии биэрэллэригэр: “Ольга Осипова” диэн олус боростуойдук иһиллэр. Байааҥҥын туппутунан сылдьар кыыс аатыҥ “Байаана” буоллун”, – диэбиттэрэ. Ити курдук, бэрт судургутук аатым сүрэхтэммитэ.

Арахсыы курус амтана

– Оскуоланы бүтэрэн баран, тута үөрэххэ барбатах эбиккин дии.

– 1985 сыллаахха оскуо­ланы бүтэрэн баран, кы­­лааһынан ыҥырыы таһааран, ыанньыксыттыы тахсыбыппыт. Оччолорго “оскуола-­производство-үрдүк үөрэх” диэн хамсааһын саамай үгэнэ этэ. Эдэркээн кыыс­чааҥҥа туҥуй сүөһүлэри туттаран кэбиспиттэрэ. Оччолортон ийэм уонна аҕам сүөһү көрөөччүнэн үлэлиир буолан, кинилэри кытта сарсыарда 4-5 чааска уһуктан, пиэрмэбэр сүүрэрим. Онон хотон үлэтэ миигин “коммунистичес­кай үлэ ударнига” бочуоттаах аакка тиксэрбитэ. Хомсомуол оро­йуоннааҕы бюротун чилиэ­нэ буолбутум, баартыйа чилиэ­нигэр ылбыттара, пиэрмэ ыс­­таарсайынан оҥорбуттара. Өссө сопхуос чөмпүйүөн ыанньыксытыгар тиийэ үүммүтүм. 1987 сыллаахха ыал буолан, үс оҕоломмутум. Ол сырыттахпына, “бу кыыс тэрийэр үлэҕэ талааннаах” диэн  салалта үөрэхпин төлөөн, элбэх оҕолоох киһини култуура кэл­лиэһигэр режиссер үөрэҕэр үөрэттэрбитэ. Режиссер идэлээх киһи үлэм эппиэтинэстээх этэ. Онон кэлэрим-барарым элбээбитэ, үлэбэр тардылларым үксээбитэ. Кэргэним миигин өйөөбөтөҕө. Эниэргийэм тууйуллан барбыта, ыарыты­йар буолбутум. Тус олохпор үгүс охсууну көрсөн, кэргэмминээн 15 сыл олорон, 5 оҕону төрөтөн баран, атыр­дьах маһыныы арахсыбыппыт. Онон баайым – биэс оҕом: үс  уол, икки кыыс. Барыларын соҕотоҕун иитэн атахтарыгар туруордум, сэттэ сиэннээхпин. Оҕолорум тыа сирин үлэтигэр олус сыстаҕас дьон. Онуоха кинилэри сайын аайы үлэнэн иитиһэн өйөөбүт, Кытаанахха баһылыгынан өр сылларга үлэлээбит убайбар Иван Игнатьевка уонна балтыбар Изабелла Окоемоваҕа истиҥ махталбын тиэрдэбин. Кинилэр баар буолан, оҕолорум тыа сирин олоҕор чугастар.

“Арыллыы”:  үөһэттэн этиттэрии

– Ааттаргын ылыныыҥ – барыта үөһэттэн айдарыы курдук эбит. Оттон устуудьуйаҥ аатыгар хайдах таба тайанныҥ?

– 2015 сыллаахха алтынньы 1 күнүгэр бу аатынан устуудьуйа аспытым. Кэлин билбитим – бу күн Аан дойдутааҕы муусука күнэ бэлиэ­тэнэр эбит. Айар устуудьуйа тэринээри сылдьан ааппын анаан көрдөөбүтүм. Оччолорго Клим Федоров “Ыллыыр мырааныгар” үлэлээбитим. Киниэхэ махталым муҥура суох. Кэргэммиттэн арахсан, биэс оҕобун кытта куоракка көһөн кэлбит сылбар лааҕырыгар олордон, үлэлэтэн бастакы улахан өйөбүлү оҥорбут киһим кини. 2015 сыллаахха Нам уйулҕаһыта Люция Петрова биирдэ сүбэ көрдөөбүппэр, “эйигин арыллан эрэр диэн көрөбүн, онон “Арыллыы” диэн наһаа үчүгэй ааттаах устуудьуйата тэринэн үлэлээ” диэн сүбэлээбитэ. Ону истэн эрэ кэбиспитим. Онтон устуудьуйа тэринэр кэм кэлбитигэр дьүөгэбэр Тайаанаҕа эрийбиппэр, “Махталга” кэл диэтэ. Арай киирэн истэхпинэ Далаана “Арыллабын эйиэ­хэ…” диэн ырыата дуораһыйа түстэ. Кини ырыатын холбоо­буттар эбит. Онуоха мин били уйулҕаһыт эппитин өйдүү биэрдим. Аны Далааналыын төрүттэрбит биир буолан, “өбүгэлэрим кининэн этиттэрдилэр” диэн санаа кэллэ. Онон Тайаанам олорор остуолугар кэлиибэр устуудьуйам аатын ити курдук булан тиийбитим.

Сөпкө тыыныы –  чөл турук

– Ырыаҕа уһуйуллуох­тарын баҕарааччылар Байаананы хантан билэн кэлэллэрий?

– Үксүгэр бэйэ-бэйэлэриттэн истиһэн кэлэллэр. Мин угуйугунан туһаммаппын. Ыллыы кэлэн баран, бастатан туран, ыраастанан тахсаллар. Кэпсэтэ олорон, олохторун кэпсээн чэпчииллэр. Ытыыллар уонна тыыннарын таһааран, ыраастаналлар. Мин дьарыгым көннөрү дьарык буолбатах. Дьону ыллатыам иннинэ араас эт-хаан эрчиллиитин ыытабын, сөпкө тыынарга үөрэтэбин. Хамнаннахтарына, дьон эттэрэ-хааннара күүрбүтүттэн босхолоноллор. Оттон дорҕоон таһааран, ис уорганнарын үлэлэтэллэр. Ол эбэтэр “А”, ”О”, “Э” дорҕоону таһаа­рыыга 60-80 %-на ис уоргаҥҥа биллэр. Дорҕоон айылҕа биэрбитэ “утуйан” хаалбытын уһугуннарар, киһи ис туругун тупсарар. Аны сөпкө тыыныы тыҥаҕар туһалаахтык дьа­йар. Сыстыганнаах дьаҥ саҕана сөпкө тыынан, ковидтан эмтэнээри, устуудьуйабар киһи бөҕө кэлбитэ. Туһугар, реабилитационнай киин тэҥэ этэ. Ыарыы барыта – бэйэбититтэн. Сөпкө тыыныы тыҥаҕын сымнатар, ис уорганыҥ үлэтин тупсараҕын.

… Ити курдук, “Арыллыы” айар устуудьуйа салайааччыта Байаана Дагдайы кытта киһи бэрт уһуннук, бириэмэтин билбэккэ кэпсэтэ олоруон сөп. Кини оннук кэрэхсэбиллээх дириҥ ис хоһоонноох кэпсээннээх киһи.