Байыаннай дьайыыга — бырааһынан

М.Е.Николаев аатынан СӨ Национальнай мэдиссиинэ киинин Педиатрическай салаатыгар оҕо травматологиятын салаатыгар сэбиэдиссэйинэн үлэлиир, мэдиссиинэ наукатын хандьыдаата, Арассыыйа доруобуйатын харыстабылын туйгуна, оҕону саҥалыы эмтээһиҥҥэ Арассыыйа түөрт патенын ааптара, үрдүк таһымнаах травматолог быраас, дойду үрдүнэн байыаннай эпэрээссийэ саҕаламмытыгар биир бастакынан баҕа өттүнэн байыаннай дьайыыга кыттарга быһаарыммыт Сергей Петрович Васильев биһиги ыалдьыппыт буолар.

БАЙАҤКАМААТТАР ААННАРЫН ТОҤСУЙБУТУМ

– Хас биирдии киһи төрдү­лээх-уустаах, ол курдук, төрөппүттэрим туһунан сырдатар буоллахха, аҕам Васильев П.Н. 32 сыл устата Ньурба оройуонун биир улахан сопхуоһугар кылаа­бынай буҕаалтырынан үлэлээбитэ. Хара өлүөр диэри хомуньуус этэ. Оттон ийэм Буслаева П.Т. сопхуос араас хара үлэлэрин барытын үлэлээбитэ. Кинилэр төрөөбүт дойдубутун өрө тутан иитиилэринэн уонна модун ССРС сабыдыалынан, Ийэ дойдубутун көмүскүөхтээхпит диэн өйдөбүл оҕо сааспыттан кытаанахтык иҥмитэ. Ол баҕа санаабын толороору уонна улаатан эрэр уолбар, кыыспар холобур буолаары, байыаннай эпэрээс­сийэ саҕаламмытыгар муус устар ыйтан ба­­йаҥкамаат аанын «Миигин сэрии­гэ ыытыҥ» диэн тоҥсуйан саҕалаабытым… Дьэ, уонна табаа­рыспар, кэллиэгэбэр, билигин Өлөөн улууһун кылаабынай бырааһыгар, хирург, анестезиолог-реаниматолог идэлээх, экстремальнай туризмынан уонна булдунан дьарыктанар Петров Назар Иннокентьевичкэ байыаннай эпэрээссийэҕэ барыахпын баҕарарым туһунан кэпсээбитим. Онуоха кини эмиэ барар баҕа­лааҕын тутатына эппитэ.
Бойобуой дьайыылар бэтэ­рээннэрин ассоциациятын бэрэссэдээтэлэ Черкашин Иван Петрович быһаччы көмөтүнэн, саҥа тэриллибит этэрээккэ быраас­тар быһыытынан барсарга бастакы уонна иккис нүөмэринэн суруттаран кэбиспиппит. От ыйын 25 күнүгэр хомуур пуунугар тустаах салайааччылар кэлэннэр этэрээккэ сыаналаах квадрокоптердары, түүҥҥү прицеллэри туттартаабыттара, биһигини атаарбыттара. Сарсыныгар Доннааҕы Ростов куоракка көппүппүт. Байыастар бары өрө көтөҕүллүүлээхтик барбыппыт.

СЭРИИ ТОЛООНУГАР…

– Ростовка тиийээппитин кытта түүннэри байыаннай чаас­ка хантараак баттатан, эбии кыһыҥҥыга, сайыҥҥыга кэтиллэр таҥас түҥэтэн баран, полигоҥҥа илдьибиттэрэ. Балаакканан олохтоон баран үс күн хайдах сэриилэһэргэ үөрэппиттэрэ. Сахалар бары да булчут буолан, араас сэрии сэбинэн ытарга түргэнник үөрэммиппит. Төрдүс хонукпутугар дьэ, сэриилэһэр лииньийэбитин туораабыппыт. Сэрии сэбинэн толору хааччыйбыттара. Ботуруону, гранаатаны ким төһө кыайарынан ылбыппыт. Бүлүмүөччүктэргэ, гранатометчиктарга, суоппардарга уо.д.а. араартаабыттара. Икки быраас бииргэ сылдьыбат диэн, Наһаардыын тус-туспа этэрээттэргэ түбэс­пиппит. Биһиги взводпутун (23 саханы) Т-2 диэн Харьков уобалас дэриэбинэтигэр ыыппыттара. Хамандыырбытынан каадырабай байыаннай, подполковник Шуткевич А.А. диэн буолбута. Этэрээт көрөр хараҕынан «коптерист”, Намтан сылдьар сүрдээх талааннаах, хорсун Сайаан диэн уол этэ. Сахабыт сириттэн аҕалбыт коптердарбыт, кыҥыыр тэриллэрбит көмөтүн дьэ, онно сыа­на­лаабыппыт. Атын дьону эрэги­йиэннэр оннук тэриллэрин хааччыйбаттар эбит. Биһиги тиэхиньикэлэрбит тула үмүөрүһэллэрэ.

УМНУЛЛУБАТ ХОРСУН ААТТАР…

– Биирдэ квадрокоптер көтүппүппүтүн билэннэр, хонууга сыттахпытына минометунан ытыалаатылар. Биһиги төрдүөбүт. Биирдэ өйдөөбүтүм, сирэйбинэн тааҥкаҕа анаан иитиллибит миинэҕэ сытар эбиппин. Эһиннэ даҕаны, төрдүөн суох буолууһукпут. Миинэлэр аттыбытыгар эстэн бурҕас гыналлар, үрдүбүтүнэн кыырпахтара (осколки) көтөн кэлэн бетон күрүөнү тоҕута көтөллөр. Оруобуна 3 мүнүүтэ ииттэллэр. Уопуттаах убайбыт Лукич «выход» кэннэ хас сөкүүндэнэн көтөн кэлэрин суоттуур. Быһа холоон, 2 км курдуктан ыталлар диир. Мин миинэ үрдүгэр сытабын диибин. Онуоха Лукич “ыраах илт” диир. Сыыһа ытааттарын кытта кууспутунан ыраах илдьэн уурбуттаахпын. Ааспытын кэннэ күлсүү бөҕөбүт. Миинэ эстэ турдаҕына миинэни кууһаҥҥын сүүрэкэлии сылдьыбытыҥ диэн дэлби күлсүбүппүт. Күҥҥэ хастыыта да өлө сыһар түгэннэр аҕы­йаҕа суохтар. Ол быыһыгар дэриэ­бинэ кытыытыгар, ойуур дуомугар окуопалар­даахпыт. Онно саллааттар солбуһа сылдьан өстөөҕү кытта утарыта ытыалаһабыт. Мин хорсун-хоодуот уолаттары кытта тэҥҥэ алтыһан сэриилэспиппинэн киэн туттабын. Кинилэр сэриилэһэ сылдьаллара харахпар бу баар курдук көстөр…

БИИР ЫАЛ ОҔОЛОРУН КУРДУК СЫЛДЬЫБЫППЫТ

– Быраас идэлээх киһи сэрии­лэһэрин быыһыгар бааһырбыт дьоҥҥо тута көмө оҥорон иһэрэ сэриигэ сокуон буолар. Хамандыыр араассыйанан ким ханна табыллыбытын истээт, «Доктор, вперед!» диэтэ да, ыта да, буомба, миинэ да эстэ турдуннар, миинэлэр үрдүлэринэн мүччү-хаччы үктээн, сэ­­рииҥ сэбин кытта быыһыыр суумкаҕын сүкпүтүнэн сүүрэ тураҕын. Сэриигэ бары бырааттыы, биир ыал оҕолорун курдук буолаҕын. Аҕаларбытын хамандыырдар солбуйаллар. Ким да үлэттэн сүрэҕэлдьээбэт, хамаанданы этиттэриитэ суох толорон иһэллэр. Уопсайынан эттэххэ, ол дойдуга ыраах тымныы сиртэн кэлбит дьоҥҥо үчүгэйэ диэн, дьаабылыка, вишня, виноград барыта маска үүнэн турар. Кумаар диэн суох дойдута, тигээйитэ элбэх да тикпэттэр.

САХА БЫҺАҔЫНАН ЭПЭРЭЭССИЙЭ ОҤОРБУТА

– Табаарыһым Назар Инно­кентьевич атын хайысхаҕа сылдьыбыта. Ити дойдуга улахан пиэрмэ эстэн, элбэх дьиэ кыыла босхо барбыт этэ. Сибиинньэлэрэ кыыллы­йан тугунан барытын аһаан сылдьара. Биһиги этэрээккэ Наһаар бултаабыт, астаабыт сибиин­ньэлэрин этин сахалар элбэхтик күөстэнэн сиэбиппит. Кини Эбээн Бытантай маастара Эверстов В.П. охсубут сахатын быһаҕынан хас да ки­­һиэхэ эпэрээссийэ оҥорбута, тимир кыырпахтарын (осколки) хос­­тообута. Мэдиссиинэ анал тэриллэрэ ол кэмҥэ минометнай атаакаҕа халлааҥҥа күдэҥҥэ көппүттэр этэ. Сэрии диэн киһи-киһиэхэ кэпсээбэт, билигин бааргын, сарсын суоххун. Кыраттан үөрэҕин, элбэҕи-үгүһү толкуйдаабаккын. Олох ыарахан, уустук кэмҥэ дьиэ кэргэҥҥин санаатаххына, чэп­­чиигин.

БААҺЫРЫЫ

— Уоттаах сэриигэ сылдьыбытым биир ыйын туолуутугар, өстөөхтөр хас да чааһы быһа минометунан ытыалааһыннарыгар түбэһэн атахпар бүтэйдии (осколочнай) бааһырыы ылбытым. Үс дьиэбит көрдөрбүтүнэн күдэҥҥэ көппүттэрэ, олору кытта сэриибит сэптэрэ, малларбыт кытта. Эргэ умуһахха киирэн быыһаммыппыт. Умуһахпытын квадрокоптер кэлэн гранаатанан тамнаталаабытын, айаҕын мас ыскааптарынан сабыта ууран иһирдьэ киллэрбэтэхпит. Түөрт буолан атын сиргэ сыҕарыйыы кэмигэр хата, атаҕым иҥиирэ ситэ быстыбатах буолан дьонтон хаалбакка, сүүрэн тахсыспытым. Ыарыытын да билбэтэҕим. Онтон биир уолбут хонууга охтубутун сүгэн умуһахха киллэрэн иһэн иҥиирим быстан бэйэм охтубутум. Саппыкым иһэ инчэҕэйин көлөһүн буолуо дии санаабытым, хаан этэ. Атахпытыгар турааччылар солбуһа сылдьан саҥа сирбитин харабыллаан сарсыарданы көрсүбүппүт. Сарсыныгар бааһыр­быт атахпыттан саппыкыбын дьэ, устан бэрэбээскилээбиппит. Тилэҕим иҥиирэ быстыбыт буолан, өрө көтөхпөт буолбут этим. Белгород госпиталыгар сытаммын хамандыырым Шуткевич миигин «Хорсунун иһин» мэтээлгэ түһэрбитин истибитим. Госпитальтан баттыктаах тахсарбар табаарыһым Наһаар анаан-минээн сэрииттэн тахсан Воронежка кэлбит этэ. Эрэллээх хорсун буо­йуҥҥа, Назар Иннокентьевичка, сурук нөҥүө махталбын биллэрэбин.
Дойдубар этэҥҥэ эргиллэн кэлэн, салгыы Екатерина Николаевна салайааччы­лаах травматологическай пууҥҥа таһыттан эмтэнэн, баттыктарбын сотору кэминэн бырахпытым. Сэрииттэн кэлбит киһиэхэ эйэлээх олох эмискэ атын соҕус буолар эбит. Доруобуйам өрүттэригэр кэргэним улаханнык көмөлөспүтэ.
Маны сэргэ, Иван Петрович Черкашиҥҥа улаханнык махтаныам этэ. «Боотур» этэрээт ыстаа­быгар сыһыаран кыра үлэлэри, сорудахтары биэрэн, Владивосток куоракка байыаннай эпэрээсси­йэҕэ барааччыларга сыаналаах маллары туттарыыга көмөлөһүннэрэн, сэрии тыына өйбүттэн-санаабыттан сыыйа тахсыбыта.

СЭРИИ ТОЛООНУГАР ИККИСТЭЭН БАРБЫТЫМ

– Өрөспүүбүлүкэ Аҕа баһылыга Айсен Сергеевич ыйыытынан, Доруобуйа харыстабылын минис­тиэристибэтин нөҥүө быраастар биригээдэлэрэ тэриллэн, Ростовка байыаннай госпитальга барар үһүлэр диэни иһиттим. Назарга этэммин, сарсыныгар доруобуйа харыстабылын миниистиригэр, Лена Николаевна Афанасьеваҕа кэлэн барсар баҕабытын этэн суруттарбыппыт. Сэтинньи бүтүүтэ Ростов передовой байыаннай госпиталыгар биэс быраас буолан тиийбиппит. Бэйэбит идэбитинэн салааларынан тарҕаппыттара. Биир ый үлэлээн, махтал суруктаах дьиэбитин булбуппут. Кэннибититтэн Назар биһиккигэ судаарыстыбаннай наҕараадаҕа араапар кэлбитэ. Саҥа дьылбытын дьиэ кэргэммитин кытта көрсүбүппүт үрдүк дьол этэ.