Балачча күрэстэһиилээх быыбар буолара сабаҕаланар

Атырдьах ыйын 13 күнүгэр хандьыдааттары регистрациялааһын түһүмэҕэ түмүктэннэ. Быыбар хампаанньата хайдах баран иһэрин туһунан Саха Өрөспүүбүлүкэтин Киин быыбардыыр хамыыһыйатын бэрэссэдээтэлэ Евгений Федоровы кытары кэпсэттибит.

— Евгений Николаевич, быыбарга бэлэмнэнии хайдах баран иһэрий?

— Быыбар хамыыһыйата диэн сокуон ирдэбилинэн үлэлиир дьоммут. Куоластааһын биир кэлим күнэ дойдуга бастаан 2012 сыллаахха киирбитэ. Ол иннигэр биһиги хаста даҕаны, сылга иккитэ даҕаны быыбардыыр этибит. Онтон дойду бэрэсидьиэнэ Владимир Путин ыйааҕынан 2012 сылтан Биир кэлим быыбар олохтонон, биһиги быыбарбыт билигин сылга биирдэ, балаҕан ыйын иккис өрөбүлүгэр, буолар. Сокуон ирдэбилинэн, ханнык баҕарар муниципальнай тэриллии баһылыга тохтоотоҕуна, боломуочуйата бүттэҕинэ, сыл аҥаарын иһигэр быыбары тэрийиэхтээхпит. Ол да иһин, кыһыҥҥы, сааскы ыйдарга, сайын баһылыктар быыбардара син биир ыытыллар. Оттон болдьохтоох быыбары, ол иһигэр улуус, нэһилиэк дьокутааттарын быыбарын, сылга биирдэ балаҕан ыйын иккис баскыһыанньатыгар ыытабыт. Биһиги быйыл 222 быыбар хампаанньатын ыытан эрэбит. Бастатан туран, бэс ыйын ортотугар дьокутааттар, сокуон ирдэбилинэн, быыбар буолуо 80–90 хонук иннинэ, быыбары ыытабыт диэн уураах ылыналлар, бүддьүөттэригэр үп көрөллөр. Быыбар диэн улахан тэрээһин.

Ааспыт сылларга биһиги дойдубутугар олохтоох бэйэни салайыныы 131‑с федеральнай сокуонугар олоҕуран үлэлээн кэлбиппит. Оттон билигин быйыл сайын ылыллыбыт 33‑с сокуон ирдэбилинэн үлэлиэхтээхпит. Онон сибээстээн бу сокуон ирдэбилинэн, баһылыктар, дьокутааттар куорпустара, боломуочуйалара кэҥээн, улахан уларыйыылар буолаары тураллар. Бу биэс сылга талыллыбыт дьон саҥа сокуон

ирдэбилигэр сөп түбэһэн үлэлиир кыахтаах, баҕалаах дьон буолуохтаахтара саарбаҕа суох. Биһиги, быыбары тэрийэн ыытар дьон быһыытынан, быйыл кыһыны-сааһы быһа судаарыстыбаннай уорганнары, өрөспүүбүлүкэ салалтатын, муниципальнай тэриллии салалталарын, баартыйалары кытта элбэхтик үлэлэһэн быыбарга бэлэмнэннибит. Саамай эппиэтинэстээх — хандьыдааттары туруорааһын, регистрациялааһын. Регистрациялааһын түһүмэҕэ атырдьах ыйын 13 күнүнэн түмүктэннэ. Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 1789 хандьыдааты регистрациялаатыбыт. Хас биирдии киһи докумуонун бэрэбиэркэлээн, мунньахтарбытыгар биирдиилээн көрөн, киэҥ далааһыннаах үлэни ыыттыбыт. Хас биирдии хандьыдаакка туох докумуон итэҕэһин көрөн, сыыһатын-халтытын этэн, сокуонунан эбии бэриллиэн сөптөөх докумуоннары киллэрэллэр, докумуоннарын чопчулууллар. Регистрация буолуо үс хонук иннигэр биһиги хандьыдааттарга тахсыбыт сыыһалар тустарынан ыйар эбээһинэстээхпит.

— Улуус баһылыктарын регистрациялааһын хайдах ааста?

— Түөрт улууска баһылыкка 20 киһи регистарцияланна. Биллэрин курдук, саамай элбэх хандьыдааттаах Уус Алдан, Хаҥалас буолаллар. Оттон Өлөөҥҥө — 4, Сунтаарга — 3 киһи. Онон олохтоохтор бу улуустарга интэриэһинэй быыбары күүтэллэр. Нэһилиэк баһылыктарыгар 259 киһи турбутуттан, 7 киһини аһарбатыбыт. Кинилэр сүрүннээн нэһилиэнньэттэн илии баттааһынын кыайан хомуйбатылар, ону тэҥэ сыыһалаах хомуйдулар, ким эрэ хойутаан докумуонун киллэрэ сатаата. Нэһилиэк дьокутааттарыгар 1000‑н тахса киһиттэн аҕыс киһиэхэ аккаастаатыбыт. Сүрүннээн эмиэ итинник төрүөтүнэн.

Биһиги докумуоннары сыныйан көрөбүт, ИДьМ Информационнай киинин кытары ыкса үлэлиибит. Сокуон ирдэбилинэн, хааччахтааһын баарынан ити үлэ ирдэнэр. Быыбарданар бырааба суох дьон, атыннык эттэххэ, «пассивнай быыбардыыр бырааба» суох дьон хандьыдаат быһыытынан быыбарга кыттарын хааччахтыыбыт. Хандьыдаат сууттаммыт дуу, сууттамматах дуу, хас сылынан кини быыбарга турунар кыахтааҕын — ону барытын көрөбүт.

Регистрация кэннэ түөрт нэһилиэккэ — Орто Халыма Сыбаатайыгар баһылыкка, Сунтаар Илимнииригэр, Орто Халыма Алаһыайыгар, Бүлүү Балаҕаччытыгар нэһилиэк сэбиэттэрин быыбарын хампаанньата балаҕан ыйыгар буолбат буолла, болдьоҕо уһаан биэрдэ. Бэйэлэрин уураахтарынан, алтынньыга ыытыахтара, тиийбэт хандьыдааттары эбии туруорууга бириэмэ бэриллиэ.

Сүрүн төрүөтүнэн, манна «альтернатива» суоҕа буолар. Аһаҕастык эттэххэ, хандьыдаакка турунар бырааптара суох дьоннор быыбарга турунан баран аккаастаабыт, докумуоннарын төттөрү ылбыт түбэлтэлэрэ баар.

Итинник көстүү биһиэхэ урут да тахсар буолара. Бу биһиги быраап уорганнарын кытта информацияны атастаһыыга күүскэ үлэлиирбитин көрдөрөр. 2000‑ча кэриҥэ информацияны ыытаммыт, аҕыйах күн иһигэр ону барытын көрөннөр, бэрэбиэркэлээн ыспыраапка түһэрэллэр.

Биллэн турар, саамай кэтэһиилээх быыбарынан улуус баһылыктарын талыы буолар. Билигин, холобур, Уус Алдан улууһун баһылыгын быыбарын хампаанньата «тыастаахтык-уустаахтык» баран эрэр. Биир хандьыдаат сокуоннай быраабынан туһанан, үҥсүү суруйан турар. Икки суут буолла, бу күннэргэ Үрдүкү Суукка ааһыныы ааста. Ол түмүгэр, Уус Алдан территориальнай быыбардыыр хамыыһыйата ылыммыт быһаарыыта сөптөөх диэн бүтэһиктээхтик ити боппуруос быһаарылынна. Ааспыт да сылларга сорох хандьыдааттар бэйэлэрин бырааптарын туһанан, суукка даҕаны, Арассыыйа Киин быыбардыыр хамыыһыйатыгар даҕаны үҥсэр-харсар түбэлтэлэрэ баара, ол эрэн, быыбар хамыыһыйалара сөптөөх быһаарыыны ылбыттара дакаастанара. Бу сырыыга чуумпутук, холкутук буоллар диэн эрэнэбит. Киэҥ киирсиилээх быыбар өссө Хаҥаласка буолаары турар. Тыҥааһыннаах кэмнэрэ ааһан, быыбардыыр тэтимнэригэр киирэн, хандьыдааттар бары үлэлэрин салҕаатылар. Үһүс долгутуулаах быыбар Сунтаар улууһугар ыытыллара сабаҕаланар. Өлөөн улууһугар эмиэ интэриэһинэй быыбар ааһара буолуо.

— Оттон дьокутааттарга хандьыдааттарга балаһыанньа хайдаҕый?

— Эппитим курдук, улуус дьокутааттарын самалык быыбара буолар. Манна 15 вакантнай мандаакка 38 хандьыдаат киирсиэ. Сүүс нэһилиэккэ дьокутааттары талыахтара, барыларын ааттыыр кыах суох. Бу таһымҥа эмиэ киэҥ далааһыннаах үлэ күүтэр. Хас биирдии нэһилиэккэ хандьыдааттар регистрацияны аастылар.

Баартыйалар бэйэлэрин истэригэр күттүөннээхтик үлэлээн, дьоннорун быыбар бары таһымыгар туруордулар. «Биир ньыгыл Арассыыйа» баартыйа былырыыҥҥытааҕар 10‑ча%-н элбэх киһини туруорда, барыта 940 киһи регистрацияны ааста. «Сиэрдээх Арассыыйа-Арассыыйа патриоттара-Кырдьык туһугар» баартыйа — 78, «РФКП» — 70, РЛДП — 51, «Саҥа дьон» баартыйа — 41, «Арассыыйа хомуньуустара» — 2 уонна «Родина» 1 киһи регистрацияны аастылар.

— Оттон атын тэрээһин, холобур, куттал суох буолуутун өттүнэн үлэ туһунан кэпсээ эрэ.

— Кэлэр нэдиэлэттэн биэдэмистибэлэр икки ардыларынааҕы сөбүлэһиинэн, баһаарынайдары, быраап уорганнарын кытта күүскэ үлэлиэхтээхпит. Булгуччулаах ирдэбил быһыытынан, араас быһыы-майгы буолар түгэнигэр, солбук быыбардыыр хос баар буолуохтаах. Быыбар хампаанньата тохтообокко, хамыыһыйа атын хоско көһөрүллэн, салгыы үлэлиэхтээх. Хас биирдии быыбар учаастагар стационарнай уонна көһө сылдьар металлодетектордары туруоруохпут, баһаартан куттал суох буолуутун хааччыйарга эмиэ үлэ күүскэ барар. Барыллаан эспэртиисэ, аттестация, о. д. а. үлэлэр барыахтара. Ону таһынан, быыбар кэмигэр уот, сибээс барар түгэнигэр солбук источниктар баар буолуохтара. Цифровой платформаҕа олоҕурбут саҥа «Выборы.2» судаарыстыбаннай автоматизированнай систиэмэбит үлэҕэ киирэн, тургутууну ааһыахтаах. Быйыл күһүҥҥү быыбарга нэһилиэнньэ дойду, өрөспүүбүлүкэ, улуус, нэһилиэк инники сайдыыта быһаарылларын өйдөөн, көхтөөхтүк кыттыа диэн эрэнэбит.

— Евгений Николаевич, кэпсээниҥ иһин махтанабын!