Балбааҕы дьапталҕалыыр бобуллубута эрээри…

Оҕо эрдэххэ, кыстыкка киириигэ ыал ахсын хотон сыбаҕа сүрүн үлэ буолара. Кэлин изовер, пенофол курдук сылааһы тутар хаттык матырыйааллар дэлэйиэхтэриттэн хотон сыбаҕын курдук үгэс буолбут үлэ сыыйа умнуллан барда.

Хотон сыбаҕа сайынын хоҥнон түстэҕин ахсын түптэҕэ, сири дэхсилииргэ, оҕуруокка уоҕурдуу быһыытынан туттуллара, ол да иһин дэриэбинэ иһигэр өрөһөлүү кыстанан дьапталҕаламмыт балбаах суох буолара. Барыта туһаҕа тахсан иһэрэ.

Сыбаҕы солбуйбут изовер

Тутуу матырыйаалын аныгы ырыынагар дьиэни сылытар хаттыгас матырыйаал олус элбэх. Пенопласт, керамзит, изовер, пенофол о. д. а. Бу тутуу матырыйааллара дэлэйиэхтэриттэн, хамаҕатык атыыга барыахтарыттан тыа сирин дьоно сыаната удамырынан, ыйааһына чэпчэкитинэн изоверы ордук биһирээтилэр. Онтон ыла тыа сиригэр сыттык курдук дьиэлэр, хотоннор элбээтилэр. Аны күһүн ахсын күн былдьаһа хотону сыбыыр үтүө үгэс умнулунна. Сайыннары, кыһыннары салгылаабат хаттыктаах хотоҥҥо ынах сүөһүнү иитэллэр. Дьон дьыл кэмигэр сүрүн үлэлэрэ аччаан сыбах диэн тугуй диир буоллулар. Оттон тиэргэн таһыгар өрөһөлөммүт балбаах дьапталҕаланар буолла, мас-от силиһиттэн сиэниллэн сыыйа хатар аакка барар…

Дьон доруобуйатыгар дьайыыта

Изовер туохтан оҥоһулларын бары да бэркэ билэбит. Стеклобаататтан оҥоһуллар. Бу стеклобаатаны хаптатан, дьиппинитэн, пресстээн киһи дорубуйатыгар буортута суох диэн эрэкэлээмэлээн атыылыыллар. Изоверынан бүрүллүбүт тутууну таһыттан профлииһинэн сабыллыахтаах. Онуоха тыа сиригэр бу тутуу матырыйаала сыаната ыараханыттан кыайтарбат буолан, үгүс ыал дьиэтэ-уота, хотоно тыалы-кууһу, ардаҕы-хаары тулуйар бүрүөһүнэ суох турар. Онуоха саас ахсын тураахтар, суордар, араас чыычаахтар уйа туттаары бэлэм баатаны турута тыытан алдьаталлар. Ол түмүгэр сорох нэһилиэктэр ыалларын тиэргэннэригэр баата ыһыллар…

Учуонайдар быһаарбыттарынан, изовер киһи доруобуйатыгар кутталлаах формальдегид уонна канцероген диэн химиичэскэй бэссэстибэлээх эбит. Сорох хампаанньалар бу матырыйаал киһи доруобуйатыгар буортута суоҕун ыйаллар, ол эрээри өстүөкүлэттэн оҥоһуллубут баата киһи тыынар уорганыгар олус куһаҕаннык дьайарын билэбит. Салгыҥҥа ыһыллан көтө сылдьар изовер баатата киһиэхэ куһаҕан ыарыылары үөскэтэр килиэккэлэри сайыннарар кутталлааҕын учуонайдар бэлиэтээбиттэрэ.

Биир халыып сокуонун утарсыбыттара эрээри…

“Балбаах” сокуона тыа сиригэр сүөһү-ас тутан олорор улахан хаһаайыстыбалары тэнитэргэ сөбө суоҕун туһунан үгүс хаһаайыстыба салайааччылара санааларын үллэстибиттэрэ. Сокуон бааһынай хаһаайыстыба тэринэн сүөһү-ас ииттэн кэҥиэн, тэнийиэн баҕарар дьону атахтыан сөбүн дуу, суоҕун дуу туһунан үгүстүк ырыппыппыт. Тыйыс тымныылаах эрэгийиэн уратытын билинэн, уопсай Соҕуруу дойдулары кытта биир халыыпка ылбаттара буоллар диэн баҕа санааларын этиммиттэрэ. Ол эрээри сокуон хараҕа олоххо киирдэ да тутуһуллуохтаах, ирдэбил толоруллуохтаах. Оттон сыл ахсын уруккулуу хотону ноһуомунан сыбаан хаттыгастаатахха, ама балбаах дьапталҕатын кыһалҕата туруо этэ дуо?

Хаһаайыстыбаларга көмө сокуон

Россельхознадзор Амур уобалаһынааҕы уонна Саха сиринээҕи салаатын сири уонна пестицид эргийиитин хонтуруоллуур салаа начаалынньыгын солбуйааччы Павла Адамова иһитиннэрбитинэн, «О побочных продуктах животноводства и о внесении изменений в некоторые законодательные акты РФ» диэн 248№-дээх Федеральнай сокуонунан балбаах эргийиитин хонтуруоллуур эбээһинэһи Россельхознадзор толорор. Бэтэринээринэй өттүнэн балбааҕы харайыы, оҥорон таһаарыы, тиэрдии (транспортировка) ирдэбиллэрин көрөр. Ноһуому сөпкө туһаныы диэн тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорон таһаарарга уоҕурдуу быһыытынан судургутук туттарга аналлаах. Билиҥҥи туругунан, ноһуом (балбаах) уоҕурдуу буолбатах. Кини билигин тобох, бөх (отход) буолар. Бөҕү кылаастарга араарар Федеральнай каталог диэн Росприроднадзор бирикээһинэн баттаммыт докумуоҥҥа ноһуом бөх быһыытынан киирэ сылдьар. Ноһуомтан уоҕурдуу оҥорон таһаарар судургу буолбатах, элбэх анаалыс оҥоһуллуохтаах. Ону сэргэ РФ Тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтин нөҥүө регистрациялатыахха наада. Ол иһин хаһаайыстыбалар улахан эрэйэ суох ынах сүөһү ноһуомун уоҕурдуу курдук туттар буолуохтара. Ол эрээри бу барыта анал былаһааккаҕа харайыллыахтаах, анаалыһынан куһаҕан дьайыыта суох диэн дакаастаммыт буолуохтааҕын үгүстүк быһаарбыттара. Анаалыһы барбатах ноһуому туттуу бобуллар. Ноһуому кутар сирбит дьиэ туттарга аналлаах сир учаастагын кыраныыссатыттан 300 миэтэрэ тэйиччи буолуохтаах. Сүрүн ирдэбил — ноһуому сиргэ мээнэ кутуллубат. Ноһуом ордуга суураллан күөллэргэ, үрэхтэргэ, сир аннынааҕы ууларга тиийиэ суохтаах. Холобур, хаһаайыстыбалар чопчу быһаарынан анал былаһаакка оҥостон, ылсан үлэлээн бардахтарына, сыл ахсын сири киртитэр, быраҕыллан сытар балбаах суох буолуохтаах. Бу хаһаайыстыбаларга, бастатан туран, көмө сокуон буоларын быһаарбыттара.

Сокуон хайдах үлэлээн эрэрий?

248‑с №-дээх балбаах сокуона үлэлээбитэ үһүс сылыгар барда. Ол бириэмэ устата Уһук Илин эрэгийиэннэриттэн биһиэхэ, Саха сиригэр, балбааҕы хаһаайыстыбаҕа туттуохпут диэн ис хоһоонноох саамай элбэх биллэрии сурук биһиги өрөспүүбүлүкэбит олохтоохторуттан кэлбитин туһунан Россельхознадзор иһитиннэрбитэ. Биһиэхэ, өрөспүүбүлүкэҕэ, ынах-сүөһү иитиитинэн дьарыктанар 3000 хаһаайыстыба ааҕылла сылдьар. Балбаах айылҕаҕа, тулалыыр эйгэҕэ дьайыытын ааҕыллыытын экология министиэристибэтэ ааҕар. Төһө даҕаны кыра хаһаайыстыбалар буолбуттарын иһин ирдэбили тутуспат буолуу иһин ыстырааба кырата суох суума буолар. Хаһаайыстыбалар бу сокуону тутуһан балбааҕы туһаҕа таһаарабыт диэн суругу Россельхознадзорга ыыталлара кинилэргэ быдан барыстаах буолар. Тоҕо диэтэххэ, кинилэр былаһаакканы анал пленканан сабан баран, балбааҕы онно хаһаанан туһаҕа таһаараллара быдан чэпчэки буолар. Туттуохтарын иннинэ анаалыс эрэ ыыталлар. Ноһуому анал былаһааккаларга эрэ харайыы тулалыыр эйгэни ырааһырдыахтаах. Өскөтүн, ноһуомҥун атыылыыр, бааһынаны уоҕурдууга туһанар буоллаххына, бу туһунан судаарыстыба уорганнарын сэрэтиэхтээххин. Ноһуому физическэй сирэйгэ бэриллэр бобуллар. Чааһынай тэрилтэ тэриммит эбэтэр бааһынай хаһаайыстыбаларга эрэ биэрэр көҥүллэнэр.

Агата Павлова, Россельхознадзор Амур уобалаһынааҕы уонна Саха сиринээҕи салаатын судаарыстыбаннай бэтэринээринэй кэтээн көрүүгэ уонна хонтуруоллааһыҥҥа салаатын судаарыстыбаннай иниспиэктэрэ:

— Ноһуому харайыы сокуона киириэҕиттэн ылыныллыбыт быһаарыы туһунан иһитиннэриилэр Приамурье уонна Саха сирин тэрилтэлэрэ Россельхознадзор Амур уобалаһынааҕы уонна Саха өрөспүүбүлүкэтинээҕи эрэгийиэннэр икки ардыларынааҕы управлениетыгар киллэриэхтээхтэр. Ол курдук, Саха сирин хаһаайыстыбаларыттан 2023 cылга 485, 2024 сылга 800, 2025 сылга 454 биллэрии суруктар (уведомление) киирбиттэр. Бүгүҥҥү туругунан үүнүөхтээх 2026 cылга үс биллэрии сурук киирдэ. Балары сыл ахсын ахсынньы 31 күнүн аһардыбакка ыытыахтаахтар. Сокуон үлэлээбитэ үһүс сылыгар барда. Ааспыт сылга сокуоҥҥа уларыйыылар киирбиттэрэ. Ол курдук, хаһаайыстыбалар биллэрии суруктарын “Биир кэлим судаарыстыбаннай өҥөлөр” порталларын нөҥүө электроннай көрүҥүнэн ыытыахтарын сөп. Балбааҕы харайыы ирдэбилин кэһии иһин РФ административнай быраабы кэһии кодексатын 10.8.1 ыст. киирдэ. Сири (почваны) буортулааһын иһин 2024 сыл ыам ыйын 3 күнүттэн 8.6 ыст. 2 ч. олоххо киирбитэ. Сыл ахсын хонтуруоллуур-бэрэбиэркэлиир тэрээһиннэр ыытыллаллар, ол түмүктэринэн бааһынай хаһаайыстыбаларга ирдэбили кэһии баар буоллаҕына, сэрэтии суруктар бэриллэллэр.

Лена Птицына, Мэҥэ Хаҥалас улууһун Хара нэһилиэгэр тыа хаһаайыстыбатын исписэлииһэ:

— Тыа сирин олохтоохторугар билигин кыстыкка киириигэ бэлэмнэнии үлэтэ күүстээхтик ыытылла турар. Хас биирдии бааһынай хаһаайыстыба балбаах хаһаанар дьааматын хаһан бэлэмнэммиттэрэ. Билиҥҥитэ икки хаһаайыстыба балбаах хаһаанар былаһаакка оҥостубута да, номнуо туолан хаалбыт.