«Балбаах» сокуона олоххо киирдэҕинэ…

Мин сэттэбин туолан эбэлээхпэр сайылаан олоробун. Ааһар айан суола Магадааҥҥа тиэрдэр диэн кэпсэтэллэрин истэбин. Арай биир сайыҥҥы киэһэ таһаҕас тиэйэр улахан массыыналаах нуучча киһитэ кэлэн аймахтарбыт балбаахтарын барытын тиэйэн ылла. Убайым аах үөрүү бөҕө. Систэрэ быстыар диэри бары тура тэбинэн туран массыына бырысыабар обургу балбаахтары тиэйэргэ көмөлөһөллөр. Нуучча киһитэ улахан бырысыапка тобуус-толору балбаах тиэнэн баран, махтанан биир киилэ таас кэмпиэти биэрбитэ. Ол кэмпиэти астына-астына сиибит. Оттон убайдааҕым: “Хата, балбаахпытын батардыбыт”, – диэн үөрбүттүү кэпсэппиттэрэ. 

Оҕоруот олордуутугар олус туһалаах уоҕурдуу буоларын бэйэм хортуоппуй олордор буолан баран биирдэ билбитим. Саас ахсын Дьокуускай кытыы уулуссаларыгар кууллаах перегнойдары тиэммит таһаҕас тиэ­йэр массыыналар элбэх буолааччылар. Даачаҕа оҕуруот олордоору, дьон биирдиилээн куулунан кытта атыылаһаллар. Ону көрдөхпүнэ,  дойдубар хотонноох ыал ахсын дьапталҕалана сытар балбаахтары санаан кэлэбин. Тыа сирин дьоно барахсаттар бал­баахтарын атыылаабаттар. Ким баҕалаах тэлиэскэлээх кэлэн күрдьэҕинэн баһан оҕуруотугар уоҕурдуу ылан туһанар…

Сокуон хараҕа уонна туһалаах ноһуом

Тыа сиригэр сүөһү-ас иитэн олорор хаһаайыстыбалар балбааҕы харайыыларыгар Федеральнай со­­куоҥҥа улахан уларыйыы киирээри турар. Ол курдук «О побочных продуктах животноводства и о внесении изменений в отдельные законодательные акты РФ» диэн судургутук эттэххэ, «Балбааҕы харайыы сокуонун” РФ бырабыыталыстыбата ааспыт сыл алтынньы 31 күнүгэр 1940 №-дээх уурааҕынан таһаарбыта. Бу сокуон кулун тутар 1 күнүттэн олоххо киирэр.

Тыа сиригэр ынах-сүөһү ноһуомун туһата үгүс. Урут күһүн, сир харатыгар хотон сыбаҕа биир сүрүн үлэнэн буолара. Бу олус сылаалаах үлэни кыра сааспыттан көрө улааппытым. Сыл ахсын хатыланар хартыынаттан испэр дьоммун аһына саныырым. Бу сыбах кыһынын сүөһүлэри этэҥҥэ кыстатара. Оттон сайын хастанан түһэн аны түптэ буолан абырыыра. Эргиччи туһалаах буолара. Кэлин дьиэни хаттыгастыыр аныгы тутуу матыры­йааллара дэлэйбиттэрэ. Тыа сирин дьонугар абыраллаах матыры­йаалларынан пенофол, изовер буолбуттара. Маннык хаттыгастаан, үгүстэр аны сыл ахсын хотон сыбаҕын үлэтиттэн босхоломмуттара. Ол эрээри, сорох дьон хотон иһэ аһары сиигирэр дииллэрин истибитим. Оттон балбаах буортутун туһунан эттэххэ, хас да сыл устата хайа саҕа буолуор диэри дьапталҕаланар балбаахтар тастарыгар чахчы, тиит мас  силиһиттэн хатаччы хатар. Хаһааҥҥыта эрэ иһирик ойуур мастара сэдэхсийэн, онон-манан хаппыт мастар толугураһан хаалбыт буолааччылар. Мин маннык хартыынаны үгүстүк көрбүтүм. Ол эрээри, былыргыттан, өбүгэбит саҕаттан балбаах барахсан баар буолан, уһун тымныылар тулуйуллубуттара, үгүс кыһалҕа толуйуллубута.

Хаһаайыстыбалар бэйэлэрин олохсуйбут үгэстэринэн балбаахтарын дьаһайа сылдьаллар. Росприроднадзор 2017 сыл ыам ыйын 22 күнүнээҕи 242 №-дээх бирикээһинэн, хаһаайыстыбаҕа иитиллэр дьиэ кыылын ноһуомун айылҕаҕа буортулаах диэн аахпыт уонна буортулааҕынан III-V кылааска араарбыт. Билигин улуустар нэһилиэктэрин ахсын хас эмит сыллар усталара дьапталҕалана сыппыт балбаахтара аны Федеральнай сокуон 51 ыст. 1, 2 пууннарынан «Тулалыыр эйгэни харыстыыр туһуттан” (Об охране окружающей среды) хомуллуохтаах, анал сиргэ илдьиллиэхтээх уонна харайыллыахтаах. Маны дьаһа­йыы тулалыыр эйгэҕэ ханнык да буортуну оҥоруо суохтаах. Балбааҕы, ону сэргэ дьиэ көтөрүн, сибиинньэ ноһуомун күөллэргэ, үрэхтэргэ, өрүстэргэ кутуллуо суох­таах. Ону таһынан аһаҕас сирдэргэ – бааһынаҕа, хонууга, тыаҕа, сир анныгар көмүү эмиэ бобуллар.

Балбаах ханна харайыллар? Ирдэбиллэр.

Онон ситимнээн сүөһү-сылгы иитэр хаһаайыстыбалаах дьон айылҕаны, тулалыыр эйгэни харыстыыр туһуттан со­­куон хараҕынан балбааҕын дьаһайыахтаах.  «Об отходах производства и потребления» диэн Федеральнай сокуон 12-с ыстатыйатынан, хаһаайыстыбалаах дьон харайарга ыйыллыбыт, судаарыстыбаннай реестргэ киирбит эрэ эбийиэктэргэ балбаахтарын харайар кыахтаналлар диэн суруллубут. Бу кылааска араарыллыбыт балбаахтары дьаһайарга анал үөрэҕи ааһыллыахтаах эбит.  Балбааҕы хаһааныы былаһааккатыгар ирдэбил да үгүс. СанПиН  ирдэбилинэн аны балбааҕы аһаҕастык дьаһайар бобуллар. Харайыллар былаһаакката ардах сиигирдибэт, бөҕө-таҕа матырыйаалтан оҥоһуллубут буолуохтаах. Ардах, тыал хотуппат сабыынан бүрүллүөхтээх. Ол курдук, аспаал, керамзитобетон, полимербетон, керамическай билиитэ. Оттон сүөһү иитэн, хаһаайыстыба тутуон баҕалаах киһи маны тутуспатаҕына, улахан ыстараабы төлүүр.

Балбаах иһин ыстараап

Арассыыйа Федерациятын Адми­нистративнай быраабы кэһии кодексатын 8.2.3 ыстатыйатын 4 чааһынан тулалыыр эйгэни балбааҕынан киртитии иһин административнай эппиэ­тинэскэ тардыллыахха сөп. Ол курдук хаһаайыстыбалаах киһи санитарнай-­эпидемиологическай ирдэбили тутуспатаҕына, балбааҕын сыыһа харайдаҕына, Арассыыйа Федерациятын административнай быраабы кэһии кодексатын 6.35 ыст. 10 чааһынан административнай эппиэтинэскэ тардыллан, 70-90 тыһыынча солкуобайга диэри ыстарааптаныан сөп. Онон кулун тутартан ыла аны балбаах буортулааҕынан билиниллэр буолар. Ноһуому анал была­һааккаларга эрэ харайыы тулалыыр эйгэни ырааһырдыахтаах. Өскөтүн, ноһуом­ҥун атыылыыр, бааһынаны уоҕурдууга туһанар буоллаххына, бу туһунан судаарыстыба уорганнарын сэрэтиэхтээххин. Ноһуому физическэй сирэйгэ бэриллэр бобуллар. Чааһынай тэрилтэ тэриммит эбэтэр бааһынай хаһаайыстыбаларга эрэ бэриллэрэ көҥүллэнэр.

Уоҕурдуу ырыынага сайдыа дуо?

Саҥа сокуон балбааҕы сөпкө хара­йыыга аналлаах. Ону таһынан, эбии до­хуот булунарга көмөлөөх диэн сыана­лаабыттар. Арассыыйаҕа уоҕурдуу ырыынага саҥа тыыннанар диэн сабаҕалыыллар. Сөптөөхтүк дьаһаннахха, өрөспүүбүлүкэҕэ уоҕурдуу ырыынага чахчы, сайдыан сөп. Маҕаһыыннартан сибэкки олордорго бакыаттаах буор араа­һын хото атыылаһабыт. Арассаада олордоору туорпалаах табылыаккалары ылабыт. Оттон бэйэбит хаһаайыстыбабыт ноһуомуттан ама оҕуруокка туттуллар уоҕурдуу сатаныа суоҕа дуо, сатанар буол­лаҕа. Инникини ыраланнахха, аны аҕы­йах сылынан оҕуруот үүннэрэр хаһаа­йыстыбалар уоҕурдууга харчыларын ба­­раабакка, аны бэйэбит оҥорон таһаарар уоҕурдуубутун туһанар буо­луохтарын сөп. Бэйэ уоҕурдуутун экспортка да та­­һаарыахха сөп. Оттон саҥа сокуону тыа сирин дьоно хайдах ылыныахтарай? Бу кинилэргэ төһө көдьүүстээх буолуой?

Санаалар

Александра Емельянова, Россельхознадзор Амур уобалаһынааҕы уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтинээҕи управлениетын судаарыс­тыбаннай бэтэринээринэй кэтээн көрүүгэ уонна хонтуруоллааһыҥҥа отделын судаарыстыбаннай иниспиэктэрэ:

– 2023 сыл кулун тутар 1 күнүттэн күүһүгэр киирэр 2022 сыл от ыйын 14 күнүнээҕи “О побочных продуктах животноводства и о внесении изменений в отдельные законодательные акты РФ” 248 №-дээх саҥа Федеральнай Сокуон туһунан үгүстэр истэн-билэн олордохторо.

Бу сокуон күүһүгэр киирдэҕинэ, тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорон таһаарыынан дьарыктанар биирдэм урбаанньыттар, бааһынай-пиэрмэр хаһаайыстыбалара, дьиэ сүөһүтүн иитэллэригэр кинилэр хаһаайыстыбаларыгар мунньуллар ынах, куурусса сааҕа, тэлгэх от уонна сүөһү иигин уута-хаара (стоки) тобох эбэтэр уоҕурдуу буолалларын бэйэлэрэ быһаарар бырааптаналлар.

Бу иннинэ ити ыйыллыбыт тыа хаһаайыстыбатын сүөһүлэрин ноһуомнара, иигэ тобох эрэ курдук көрүллэллэрэ. Ол иһин аграрнай тэрилтэлэр олору харайыыга тобоҕу мунньуу нуорматын уонна ли­­мииттэрин бырайыагын торумнуохтаахтара, ону тэҥэ тулалыыр эйгэни киртитии иһин төлөбүр киллэриэхтээхтэрэ.

Саҥа сокуон сүөһү, куурусса сааҕын, иигин, тэлгэҕин сүөһү иитиитин ойоҕос бородууктатынан билиниэҕэ, итилэр уоҕурдууга туһаныллан, кинилэргэ итинник ирдэбил туруо суоҕа.

Ылыныллыбыт быһаарыы туһунан иһитиннэриини Приамурье уонна Саха сирин тэрилтэлэрэ Россельхознадзор Амур уобалаһынааҕы уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтинээҕи эрэгийиэннэр икки ардыларынаҕы управлениетыгар киллэриэхтээхтэр. Ол иһитиннэрии сыл аайы ахсынньы 31 күнүн аһарбакка ыытыллар.

Өссө биир дьоһун уратылаах – 2023 сылга маннык иһитиннэрии Россельхознадзорга ыам ыйын 1 күнүн хойутаабакка бэриллиэхтээх. Уонна 2023 сыл кулун тутар 1 күнүттэн ахсынньы 31 күнүгэр диэри кэми хабыахтаах.

Өскөтүн тыа хаһаайыстыбатын табаары оҥорооччута сүөһү, куурусса сааҕын, тэлгэҕин уонна иигин сүөһү иитиитин хаттаан туттуллар (побочнай) бородуукталарыгар киллэриэн баҕарар түгэнигэр, кини балары харайыы, таҥастааһын, тиэйии, батарыы уонна тыа хаһаайыстыбатын оҥорон таһаарыытыгар туһаныы ирдэбиллэрин булгуччу тутуһуохтаах (РФ Бырабыыталыстыбатын 2022 сыл алтынньы 31 күнүнээҕи 1940 №-дээх уурааҕынан).

Сүөһү иитиитин хаттаан туттуллар бородуукталара тобох курдук билиниллэр кэһиилэрин кэрискэлэрэ РФ Бырабыыталыстыбатын 2022 сыл алтынньы 31 күнүнээҕи 3256-дь олохтоммута. Онно харайыыга, таҥастааһыҥҥа, туһаныыга, тиэйиигэ сыһыаннаах алта ирдэбил киирэр.

Андрей Находкин, СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэн) дьокутаата:

– “О побочных продуктах животноводства и о внесении изменений в отдельные законодательные акты Российской Федерации” 248-ФС Федеральнай сокуон бигэргэнэн турар, онон тыа хаһаайыстыбатыгар үлэлии сылдьар тэрээһиннээх хаһаайыстыбалар ити сокуонунан номнуо салайтараллар, тутуһалларыгар тиийэллэр. Судаарыстыбаннай Дуума дьокутааттара Гордеев, урукку тыа хаһаайыстыбатын миниис­тирэ уонна Кашин, аграрнай кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ, ити сокуону ситэрэн биэрэр ыстатыйалары со­­куон барыла оҥорон киллэрбиттэр. Ол курдук, хаһаа­йыстыбаларга иитиллэн турар сүөһү, сибиинньэ, куурусса иигин-сааҕын сөптөөхтүк харайыы, тиэ­йии, туттуу ол сокуоҥҥа баар, онтон ити ирдэбиллэри куруубайдык кэһии түбэлтэтигэр дуоһунастаах сирэйдэргэ, үлэлии сылдьар дьоҥҥо ыстарааптар олохтоммотохтор. Итини ситэрэн биэрэр ис хоһоонноох сокуон барыла эбит.

Онон, ирдэбили туруорар сокуон ааспыт сыл са­­йыныттан баар, бигэргэнэн үлэлии турар. Онно эбии буолар диэххэ сөп. Ирдэбил олохтонноҕуна, ирдэбили кэһиигэ эппиэтинэһи сүгүү баар буолуохтаах. Киин эрэгийиэннэргэ тыһыынчанан төбө дьиэ кыыла турар дьиэ сүөһүтүн улахан хаһаайыстыбаларын таһаарар тобохторо улахан, экологияҕа да куттал­лаахтык дьайар.

Людмила Жиркова, Мэҥэ Хаҥалас улууһун Хаптаҕай нэһилиэгин тыатын хаһаайыстыбатын исписэлииһэ:

– Бу саҥа сокуон, мин санаабар, бааһынай-пиэрмэр хаһаайыстыбаларыгар уонна ИП-ларга сыһыаннаах. Дьиҥэ ыллахха, саха дьоно былыр-былыргыттан сүөһү-ас иитэн кэлбитэ. Ол эрээри ханна да балбаах-ноһуом быыһыгар олорботохторо эбээт. Ыраастык, чэнчистик көрүнэн олорбуттара уонна олороллор даҕаны. Бу ирдэбил сүөһүлэрин ноһуомун мээнэ бырахпатыннар, ууну-хаары киртиппэтиннэр диэн тулалыыр эйгэни харыстыыр сыаллаах ылыллыбыт буолуохтаах. Тыа сирин олохтоохторо үгүстэрэ оҕуруот­таахтар, онон балбааҕы үчүгэй баҕайытык  хара буор оҥорон таһаараллар (итиннэ 3-4 сыл барар). Билигин тугунан аһаан олорорбутун бары билэҕит. Быласымаас курдук оҕурсу эҥин сиибит. Ол доруобу­йабытыгар төһөлөөх буортулааҕа буолуой? Биһиэхэ балбаахпыт көмүс курдук буоллаҕа. Уонна элбэх сүөһүлээх соҕурууларга сыһыан­наах соҕус сокуон курдук көрөбүн. Харайар чопчу миэстэ оҥоруу эҥин ороскуот­таах бөҕө буоллаҕа. Онон ыарахаттардаах соҕус сокуон быһыылаах. Үчүгэйдик киэҥ араҥаҕа билиигэ-көрүүгэ тахсыахтаах. Уйбаан, Мааппа сүөһүлэрин ноһуомун хайдах харанан бу үйэҕэ кэлбиттэрэ да, оннук дьаһанан олоруохтара. Урут маныаха майгынныыр ирдэбил баара, ол саҕана кэтэх ыаллар үгүстүк ыстарааптана сылдьыбыттара. Онон хайдах эрэ дьиксинэбин.

Саха сиринээҕи Бэтэринээрийэ департаменын пресс-сулууспата:

– Бу боппуруоһунан Россельхознадзор дьарыктанар. Бэтэринээрийэ департаменыгар кэтээн көрүү өттүгэр бэйдиэ сылдьар ыттар эрэ киирэллэр, атын кэтээн көрүү федеральнай таһымҥа 2020 сылтан көспүтэ.

Иван Максимов, “Хоту” кэпэрэтиип салайааччыта:

– Сокуон туһунан истэн олоробут. Саха сиригэр баара-суоҕа 100-200 төбөлөөх бааһынай хаһаайыстыбаларга эҥин олох сөбө суох докумуон. Соҕуруу дойду бөдөҥ комплекстаах хаһаайыстыбаларыгар киириэн уонна туһаныллыан сөптөөх.