«Балбаах сокуона»: уларыйыылар, этиилэр

“О побочных продуктах животноводства и о внесении изменений в отдельные законодательные акты РФ» диэн, судургутук эттэххэ, «Балбааҕы харайыы сокуонун” РФ бырабыыталыстыбата 2022 cыл алтынньы 31 күнүгэр 1940 №-дээх уурааҕынан таһаарбыта.

Бу сокуон 2023 сыл кулун тутар 1 күнүттэн олоххо киирбитэ. Сокуон олоххо кии­­риэн инниттэн тыа сирин дьонун-сэр­гэтин улаханнык долгуппута. Аны урукку курдук балбааҕы хотон таһыгар дьапталҕалыыр, олбуордарын оҥхой сирдэрин дэхсилиир сокуон хараҕынан көҥүллэммэт буолбута.  Балбаах сокуона олоххо хайдах-туох киирэн эрэрин туһунан биһиги үгүстүк суруйдубут. 2025 cылга тыа сирин дьоно балбаахтарын ханна, хайдах хара­йан эрэллэр эбитий?

Балбаах былаһаакката хайдах буолуохтааҕый?

Тыа сиригэр сүөһү-ас иитэн олорор хаһаайыстыбалар балбааҕы харайыыларыгар Федеральнай сокуоҥҥа 2023 cыл кулун тутар ыйыттан улахан уларыйыы киирбитэ. Ол кии­риэҕиттэн аны улуустар нэһилиэктэрин ахсын хас эмит сыллар усталара дьапталҕалана сыппыт балбаахтара Федеральнай сокуон 51 ыст. 1, 2 пууннарынан «Тулалыыр эйгэни харыстыыр туһуттан” (об охране окружающей среды) хомуллуохтаах, анал сиргэ илдьиллиэхтээх уонна харайыллыахтаах. Маны дьаһайыы тулалыыр эйгэҕэ ханнык да буортуну оҥоруо суохтаах. Балбааҕы, ону сэргэ дьиэ көтөрүн, сибиинньэ ноһуомун күөллэргэ, үрэхтэргэ, өрүстэргэ кутуллуо суох­таах. Ону таһынан, аһаҕас сирдэргэ: бааһынаҕа, хонууга, тыаҕа, сир анныгар көмүү эмиэ бобуллар. Балбаахтары хаһаа­ныы былаһааккатыгар ирдэбил үгүс. СанПиН  ирдэбилинэн, аны аһаҕастык дьаһайар бобуллар. Былаһаакката төгүрүччү күрүөлэммит уонна сиик, уу тахсар ханаабалаах буолуох­таах. Оттон түгэҕэ сиэмэн, 20 см халыҥнаах туой буор эбэтэр герметичнэй салапаан буолуохтаах. Дьиэ кыылын иитэр тэйиччи туруохтаах. Үрдэ сабыылаах буолара ирдэниллибэт.

Туһата уонна буортута

Тыа сиригэр ынах-сүөһү ноһуомун туһата үгүс. Оттон мин оҕо эрдэхпинэ кыстыкка киирии хотон сыбаҕыттан саҕаланара. Билигин аныгы хотоннор изоверынан бүрүллэн, сыттыкка майгынныыллар. Дьиэлэрин, хотоннорун маннык хаттыгастаан, үгүстэр аны сыл ахсын буолар хотон сыбаҕын үлэтиттэн босхоломмуттара. Ол эрээри балбаах буортутун туһунан эттэххэ, хас да сыл устата хайа саҕа буо­луор диэри дьапталҕаланар балбаахтар тастарыгар тиит мас  силиһиттэн хатаччы хатар, айылҕа өлөр. Хаһааҥҥыта эрэ иһирик ойуур мастара сэдэхсийэн, онон-манан хаппыт мастар толугураһан хаалбыт буолааччылар. Билигин балаһыанньа хайдаҕый?

Ноһуому сөптөөхтүк харайыы

Арассыыйа Федерациятын Административнай быраабы кэһии кодексатын 8.2.3 ыстатыйатын 4 чааһынан тулалыыр эйгэни балбааҕынан киртитии иһин административнай эппиэтинэскэ тардыллыахха сөп. Ол курдук, хаһаайыстыбалаах киһи санитарнай-эпидемиологическай ирдэбили тутус­патаҕына, сыыһа харайдаҕына, Арассыыйа Федерациятын Административнай быраабы кэһии кодексатын 6.35 ыст. 10 чааһынан административнай эппиэтинэскэ тардыллан 70-90 тыһ. солк. диэри ыста­рааптаныахха сөп. Онон бу дьыл кулун тутарыттан аны бал­баах буор­тулааҕынан билиниллэр буолбута. Ноһуому анал былаһаак­каларга эрэ хара­й­дахха, тулалыыр эйгэ ыраас буолуохтаах. Өскөтүн, ноһуомҥун атыылыыр, бааһынаны уоҕурдууга туһанар буоллаххына, бу туһунан судаа­рыстыба уорганнарын сэрэтиэх­тээххин. Физическэй сирэйгэ бэриллэр бобуллар. Чааһынай тэрилтэ тэриммит эбэтэр бааһынай хаһаайыстыбаларга эрэ бэриллэр көҥүллэнэр.

Сокуоҥҥа уларыйыы киирдэ

Россельхознадзор Амур уобалаһынааҕы уонна Саха сиринээҕи салаатын бэтэринээринэй хонтуруолун судаарыс­тыбаннай исписэлииһэ Агата Павлова:

– 248 №-дээх бал­­баах сокуо­на үлэлээбитэ иккис сылыгар барда. Ааспыт сыл ахсынньы 31  күнүгэр диэри  “Россельхознадзор” управление­тыгар 451 биллэрии сурук (уведомление) хаһаа­йыстыбалартан кэлбитэ. Ону сэргэ, ааспыт сыл кулун тутарыттан маннык биллэрии суруктары “Биир кэлим судаарыстыбаннай өҥөлөр порталларын” (Единый портал государственных и муниципальных услуг) электроннай көрүҥүнэн ыытыахха сөп. Ааспыт 2024 сыл устата 31 хаһаайыстыбаҕа хонтуруоллуур-бэрэбиэркэ­лиир тэрээһиннэр ыытыллыбыттара. Бэрэбиэркэ түмүгүнэн Управление 29 хаһаайыстыбаҕа ирдэбили кэһии иһин сэрэтии биэрбитэ. Ааспыт сылтан хара­йыы ирдэбилин кэһии иһин РФ Административнай быраабы кэһии кодексатын 10.8.1. ыст. киирдэ. Сири (почваны) буортулааһын иһин 2024 сыл ыам ыйын 3 күнүттэн 8.6. ыст. 2 ч. олоххо киирбитэ. Ол курдук хаһаайыстыбаҕа иитэр сокуон  ирдэбилин кэһэн сири (почваны) буортулааһын иһин административнай эппиэтинэс­кэ тардыллыы буолар.

Хаһаайыстыбалар бу сокуо­ну тутуһан балбааҕы туһаҕа таһаарабыт диэн суругу биһиэ­хэ ыыталлара кинилэргэ быдан барыстаах буолар. Тоҕо диэтэххэ, кинилэр былаһаакканы анал пленканан сабан баран, балбааҕы онно хаһаанан туһаҕа таһаараллара быдан чэпчэки. Туттуохтарын иннинэ анаалыс эрэ ыыталлар.

Павел Иннокентьев, Бүлүү улууһун тыа хаһаа­йыстыбатын департаменын салайааччыта:

– “О побочных продуктах животноводства” сокуо­ну тутуһан үлэлии олоробут. Улууспутугар 100-тэн элбэх ыанньыктаах 11 хаһаайыстыбалаахпыт. Кинилэр билигин бэйэлэрин кыахтарынан сирдэрин оҥостон саҕалаатылар. Маны таһынан, үс хаһаайыстыбабыт Россельхознадзортан сэрэтии ылбыта. Улуус үрдүнэн 42 биллэрии сурук бэриллибитэ. Ол курдук, балбаах хаһаанар былаһаакка күөлтэн, өрүстэн, дьон олорор дьиэтиттэн 60 м тэйиччи буолуохтаах диэн ирдэбили тутуһан оҥостон эрэллэр. Россельхознадзор үлэһитэ бэрэбиэркэлии кэлэр түгэнигэр тиэхиньиичэскэй усулуобуйата баар буолуохтаах. Ол курдук былаһаакка түгэҕэ салапаан буолара дуу, сиэмэн буолар дуу диэн быһаарыахтаахтар. Ону таһынан, күрүөтэ-хаһаата хайдах оҥоһуллара барыта ыйыллыахтаах. 100 ыанньык­таах хаһаайыстыба былаһааккатын дьаамата улахан баҕайы буолар. Былаһааккаҕа тэлгэниэхтээх салапааны (пленка) буллубут, Нижний Новгород куоракка оҥорор киһи баар эбит. Дьокуускайга биир тэрилтэ дьарыктанар эбит. Олору кытта дуогабардаһан сакаастыахтаахпыт. Улууспутугар сорох хаһаайыстыбалар сии­лэс дьааматын туһаныахпыт дииллэр. Сорохтор дьаама хастарыахтаахтар. Ноһуом дьааманы таһынан барыа суохтаах.

Сокуон уустуктардаах. Хаһаайыстыба үбэ-харчыта элбэҕэ суох, ол курдук 200 туонна үүтүгэр төһө сууманы ылара биллэр. Төһө да этин, үүтүн атыылаабытын иһин, син биир дохуота кыра буоллаҕа. Улууска харчы ыларбыт буоллар, хаһаайыстыбаларга көмөлөһүө этибит. Өссө биирдэ этэбит, балбаах сокуона биһиги усулуо­буйабытыгар анамматах.  Дьаамаҕа хараллан перегной буолан оҥоһулларын тахсарын уһуннук кэтэһэрбит буолуо. Холобур, киин Арассыыйа эҥээр балбаах икки-үс ыйынан перегной буолар буоллаҕына, биһиэхэ, Саха сиригэр,  арыый уһун соҕус.

Ньургуйаана Сивцева, Горнай улууһун Бэрдьигэстээх нэһилиэгин бааһынай хаһаайыстыбатын салайааччыта:

– Биһиги хаһаайыстыба тутан ынах-сүөһү тутан олорбуппут номнуо бэһис сылыгар барда. 60- ча төбөнү тутабыт, онтон 28 – ыанньык. Бу сокуон пиэрмэрдэргэ эрэ буолбакка, хас биирдии сүөһү ииттэр дьоҥҥо ирдэбил быһыытынан ноһуому харайыыга уустуктары үөскэтэрэ чахчы. Ол гынан баран, сөптөөхтүк дьаһанан, ирдэбили толорон, ноһуом кутар былаһаакканы оҥоһуннахха, сокуон ирдэбилигэр эппиэттиир гына сөптөөхтүк дьаһаныы буолуо диэн эрэнэбит.