Балыктаах эдэр пиэрмэрдэрэ саҥа дьыалаҕа ылыстылар

Киэҥ нэлэмэн хонуу ортотугар араас тиэхиньикэнэн оттуу сылдьар дьону утары көрбүтүнэн тиийдим. Бастаан утаа “уолаттарбын хантан булабын?” диэн сэрэхэдийэ санаабытым да, хата, эрдэттэн болдьоспут буолан, отууларын аттыгар чугас оттуу сылдьаллар эбит.

Мэҥэ Хаҥалас улууһун Балыктаах нэһилиэгин эдэр пиэрмэрдэрэ Дьулустаан Говоров уонна Илья Мохначевскай тустарынан 2017 сыллаахха хаһыаппытыгар сырдатан турабын. Оччолорго эдэр дьон саҥа бэйэ дьыалатын тэринэн, урбаан салаатыгар бастакы хардыыларын оҥорбут кэмнэрэ этэ. Аҕыс сыл буолан баран эмиэ көрүстүбүт. Бу кэм устата уолаттар биллэ түспэтийбиттэр, ыал аҕалара буолан дьоһуннаммыттар. Тыа сирин үлэһит дьонун кытта оллоонноон олорон кэпсэтиибит саҕаланна.

Сонун хайысхаҕа ылсыы

— 2017 сыллаахха саас кэлэ сылдьан хаһаайыстыбаҕытын көрбүтүм-истибитим. Биллэн турар, ол кэмтэн ыла эһиги олоххутугар уларыйыы бөҕө буоллаҕа. Бу тухары эһиги соруккут биир — дойдугутугар тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы. Туох сонун сүүрээннэри олоххо киллэрдигит?

— Биһиги иккиэн тус-туспа хаһаайыстыбалаах дьон этибит. Бастаан Ылдьаа «ИП» буолбута. Ити 2014 сыллаахха. Мин 2017 сыллаахха тэриммитим. Биир уолбут Ньургун Габышев эмиэ туспа «ИП»-лаах этэ. Онон табаарыспыт “бары биир санаанан салайтарыахха” диэн толкуйтан «Үс пиэрмэр» диэн уопсастыбаннай түмсүүнү тэрийбитэ. Сүрүн сорукпут — бэйэ-бэйэбитин өйөһүү, нэһилиэкпитигэр күүс-көмө буолуу. Уонча сыл үлэлээн баран, «биир толкуйдаах, сыаллаах дьон тус-туспа сылдьыбакка, биир тэрилтэ буолар кыахтанныбыт, саҥа сайдар саҕаҕы толкуйдуохха» диэн санааҕа кэллибит. Ньургуммут салайар үлэҕэ барарга санаммытын ылынан, биһиги Ылдьаалыын быйылгыттан биир потребительскай кэпэрэтиип тэриннибит. Хаһаайыстыбабытын кэҥэтээри, «Хорообут» ХЭУо-тан отучча уулаах тиҥэһэни иэс ылбыппыт. Бу 400‑тэн тахса ыанар ынахтаах Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин кытта тиҥэһэни иитиигэ дуогабардаах тэрилтэ. Тиҥэһэлэрбитин 50%-нын төлөөн олоробут. Саас төрөөтүлэр, онон 60‑ча ыанар ынахтанныбыт. Оҕуһу эккэ туһанабыт, тыһыны — үүккэ. Ылдьаа хотонугар субайдары тутуохпут. Кэпэрэтиип биир хотонугар ыанар ынахтарбытын кыстатыахпыт, — диэн эдэр дьон сонун хайысхаҕа ылсыбыттарын Дьулустаан Говоров билиһиннэрдэ.

Уустук түгэн үгүс

Биллэн турар, бастаан атахха турарга үп-харчы наадата чахчы. Сүөһүлэрин холбообут эдэр пиэрмэрдэр үбүлээһини булууга араас суолу-ииһи көрдөнөр эппиэттээх кэмнэрэ кэлэн турар.

— Быйыл Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин дьиэ кэргэн сүөһү иитэр пиэрмэлэрин сайыннарыыга гранын ылыы куонкуруһугар киирсэ сатаатыбыт да, кыаллыбата. Бу үбүлээһиҥҥэ тиксибиппит буоллар, сэндвич-панелынан саҥа хотон туттар былааннаах этибит. Онон сүөһүлэрбитин эргэ хотоҥҥо кыстатар буоллубут. Санаабытын түһэрбэппит, эһиилги бырагыраамаҕа эмиэ киирсиэхпит. “Стартовайа” 30 бырыһыан буолан, биһиги кыайан уйуммат буоллахпыт.

Сонун сүүрээни киллэрэн, харахпыт уоттанан истэҕинэ, аны үүппүт харчыта кэмигэр кэлбэккэ харгыстанна. Харчы эргийэ туруохтаах буоллаҕа. Саҥа саҕалаан эрэр дьон буолунай иэскэ киирэбит. Бэс ыйдааҕы үүппүт харчытынан дьоммутугар хамнастарын төлөөн баран, иэс ылбыт сүөһүбүтүн төлөспүппүт. От ыйдааҕы харчыбыт кэлбэккэ, харгыстары үөскэтиэх курдук буолла. Дьиҥэр, тыа сирин үлэһитигэр саамай күүтүүлээх кэм — үүт харчыта кэлиитэ. Үүт субсидията өрөспүүбүлүкэҕэ — 65 солкуобай. Мэҥэлэр сүөһү төбөтүгэр 35 тыһыынча солкуобайы көрөллөрүн суох оҥорон баран, Мэҥэ Хаҥаласка 78 солкуобай оҥорбуттара. Уонна “закуп” — 22 солк. Онон холбоон лиитирэтэ 100 солкуобай буолбута. Бу улахан өйөбүл. Үүппүтүн «Хоту» кэпэрэтиипкэ туттарабыт. 60 ынахтан бэс ыйыгар 1,5 мөлүйүөн солкуобайы ылбыппыт. Ол харчыбыт хамнастан ураты сүөһү ылбыт иэһи төлөөһүҥҥэ барбыта. Билигин икки мөлүйүөн иэстээх олоробут. Үүппүт харчыта кэмигэр кэлэн иһэрэ буоллар, иэспитин кэмигэр төлөһөр былааннаах этибит, — диэн кэпсиир Илья Мохначевскай.

Бырагыраама — бигэ тирэх

Эдэр дьон өйөбүл бырагыраамалары төрдүттэн үөрэтэ, билэ олороллор. Ол, арааһа, бастаан утаа атахха туралларыгар СӨ Тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтин «Саҥа саҕалааччы пиэрмэр» куонкуруска кыттыбыттарыттан да буолуо. Ол күөн-күрэс кинилэр тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга ылсар дьыалаларыгар “күөх уоту” умаппыта.

— Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин араас хайысхалаах бырагыраамалара тыа сирин дьонугар олус туһалаахтар, өйөбүллээхтэр. «Развитие кормопроизводства» судаарыстыбаннай бырагыраама тиэхиньикэни, тэрили атыылаһыы таһынан, күрүө тутуутугар, хоруулары хаһыыга, сенаһы харыстааһыҥҥа, дороххой аһылык култууратын сиэмэтин атыылаһыыга ананар. Биһиги сыыйа бу бырагыраамаҕа эмиэ киирсиэхпит. Былааммыт, толкуйбут үгүс диэххэ сөп.

Улууспут эмиэ дьоһуннаах өйөбүлү оҥорор. Быйыл Мэҥэ Хаҥалас улууһугар Тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы сыллара биллэриллибитэ үһүс сыла. Сир оҥоһуутугар ылсан, икки 79 га иэннээх быраҕыллыбыт бааһынаны сөргүтэн оҥоро сылдьабыт. Онно эһиилгиттэн эбиэс ыһыахпыт. Билигин эбии аһылыгы Аллараа Бэстээхтэн уонна Тумултан ылабыт. Үчүгэйэ диэн, олохтоох бааһынай хаһаайыстыбалара улууспутун эбии аһылыгынан хааччыйа олороллор. Холобура, “Долоон” хаһаайыстыба салайааччыта Аркадий Попов үүннэрбит эбиэһин, нэчимиэнин Тумулга Тимур Десяткин комбикорм оҥорор собуотугар туттарар. Улуус кэпэрэтииптэрэ онтон “аһаан” олоробут. Түгэнинэн туһанан, улуустааҕы тыа хаһаайыстыбатын управлениетын салайааччыта Аркадий Лукиҥҥа истиҥ махталбытын тиэрдэбит. Кини биһигини, улуус кэпэрэтииптэрин, биир тыынныыр, көрүстэр эрэ араас сүбэни-аманы биэрэр, өрүү этиибитин ылынар. Ол курдук, эдэр пиэрмэрдэр мунньахтарыгар анаан ыытан, бэрт элбэҕи билэн-көрөн кэлбиппит. Биир хайысхаҕа үлэлиир дьоҥҥуттан уопут ылартан ордук туһалаах оскуола суох.

Масаха Мэхээс тыа сиригэр ыччаты көҕүлүүр үлэтин бэркэ сэргиибит, көрүстэрбит эрэ өрүү сүбэлэһэбит. Соторутааҕыта Горнай улууһугар эдэр пиэрмэрдэр эмиэ көрсүһэн, бэртээхэй кэпсэтии таҕыста быһыылаах да, биһиги, үлэ үөһүгэр сылдьар дьон, бокуой булбакка, кыайан кыттыбакка хааллыбыт. Дьиҥэр, итинник пуорумнары үлэ үмүрүйүүтэ ыыталлара буоллар, тыа хаһаайыстыбатыгар үлэлии сылдьар үгүс ыччат кыттыа этэ. От үгэнин саҕана ыытыллар буолан, итинник тэрээһиннэр тустарынан ымсыыра эрэ истэбит. Саатар туох туһунан кэпсэппиттэрин, туох резолюцияны ылыммыттарын ким да ханна да олохтоохтук сырдаппата. Көннөрү истэн эрэ кэбистибит, — диэн санаатын үллэһиннэ Дьулустаан Говоров.

Каадыр — сытыы боппуруос

Ханна да буоларын курдук, эдэр пиэрмэрдэр биир сытыы кыһалҕалара — үлэһит илии тиийбэтэ буолар.

— Сүрүннээн үлэтэ суох сылдьар дьону булабыт. Ыал дьону аҕалыахха сөп этэ. Биһиги сайылыкпыт тыа сирин усулуобуйатыгар бэрт сайдыылаах диэххэ сөп — интэриниэт да баар, сибээсда, уот-күөс да үчүгэй. Саҥа тэрилтэ буолан, бу күһүҥҥүттэн үлэһит дьону сүүмэрдээһиҥҥэ анаан үлэлэһэр былааннаахпыт. Үөрэх тэрилтэлэринэн сылдьан, алын куурус устудьуоннарын быраактыкалыыр гына кэпсэтиэхпит. Сыыйа ыччаттар сөбүлээтэхтэринэ, бэйэбит анал исписэлиистэрдээх да буолуохпут буоллаҕа, — диэн кэскиллээх санаатын тиэртэ Дьулустаан Говоров.

Кырдьаҕастан — сүбэтин…

Илья Мохначевскай уонна Дьулустаан Говоров биир хаһаайыстыбаны тэрийэллэригэр сүбэлээбит киһинэн тыа хаһаайыстыбатын үлэтин бэтэрээнэ Маргарита Скрябина буолар. Бу туһунан Илья Мохначевскай маннык кэпсиир:

— «Хаххах» тыа хаһаайыстыбатын өҥөнү оҥорор потребительскай кэпэрэтиибин салайааччыта Маргарита Скрябина Мэҥэ Хаҥалас улууһугар тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар кылаатын, өр сыллаах үтүө суобастаах үлэтин иһин улуустааҕы “Мэҥэ аат” Бочуот кинигэтигэр, маны тэҥэ Мэҥэ нэһилиэгин Бочуоттаах кинигэтигэр киирбит үтүөкэннээх киһи. Кини РФ тыатын хаһаайыстыбатын биэрэпиһин ыытыыга үлэтин иһин мэтээллээх, СӨ Тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтин 100 сылынан үбүлүөйдээх бэлиэ хаһаайына. Маргарита Ивановна “Хаххат” кэпэрэтиипкэ 80‑ча төбөнү дьонтон ылан көрө олорбута. Бу олус туһалаах көрүҥү улууспутугар эрэ буолбакка, өрөспүүбүлүкэҕэ кытта бастакынан саҕалаабыта. Маргарита Ивановна табаарыспын Дьулустаан Говоровы анаан ыҥыран ылан “биир-биир бытарыйан сылдьан ыраатыаххыт суоҕа, холбоһон мин баазабар биир кэпэрэтииптэ тэрийиҥ. Оҕолорбун өрүү сүбэнэн-аманан өйүү сылдьыам” диэн кэпсэппит этэ. Дьулустаан миигин кытта сүбэлэспитигэр, “кырдьык да, оннук ордук эбит” диэн толкуйга кэлбиппит. 70‑ча ынахха бэйэбит 30 сүөһүбүтүнэн (15‑тии ынаҕынан) кыттыспыппыт. Онон 100 төбө оҥорбуппут. Билигин саҥа тэрилтэбит докумуона оҥоһулла сылдьар. Кэпэрэтииппит аатын уларытыахтаахпыт. Бу күннэргэ кыстыыр оппутун хаһаана сылдьабыт. Үчүгэй күн-дьыл туран оттонорго кыах биэрдэ, — диэн Илья Мохначевскай санаатын үллэһиннэ.

…Ити курдук, Мэҥэ Хаҥалас Балыктааҕын ыччаттара сайдыы суолун тутуһан, бэрт кэскиллээхтик дьаһанан, саҥа сайдар суолу тутустулар. Олохтоох толкуйдаах, сарсыҥҥылаах уолаттарга санаабыттара, былааннаабыттара барыта кэмигэр туолан иһэригэр баҕарабыт.