Барҕа Баһылай аарыма оҥоһуктара – уус киһи бараммат кыаҕын, өркөн өйүн муҥутуур чыпчаала

Сэтинньи 18-25 күннэригэр Дьокуускай куоракка А.Е. Кулаковскай аатынан Норуоттар доҕордоһууларын дьиэтигэр норуот маастара, утум уус Василий Иванович Спиридонов-Барҕа Баһылай “Мас ыллыыр…” диэн ааттаах персональнай быыстапката буола турар.

Барҕа Баһылай оҥоһугун биирдэ көрбүт киһи үйэтигэр умнубат. Кини ханна да суох сүрдээх улахан үс атахтаах чороону оҥорбутун дьон-сэргэ олус сөҕө-махтайа көрбүтэ, устубуттарын социальнай ситимҥэ тарҕаппыттара. Бэл, ырыа суруйа охсубут этилэр. Дьиҥэр, кини үлэлэрэ барыта норуотун үгэһин, итэҕэлин уонна дьарыгын кытта ыкса  ситимнээх. Саха омук  олоҕун былыргыттан күн бүгүнүгэр диэри сэһэргиир оҥоһуктар. Түгэнинэн туһанан, мин бу ыстатыйабар олоҥхо курдук улуу чороон айыллан тахсарыгар икки киһи ыра санаата хайдах туолбутун сырдатыам. Кэпсэппит дьонум Госдума дьокутаата, Чап уустарын сыдьаана, экэниэмикэ билимин дуоктара, бэрэпиэссэр Ф.С. Тумусов уонна көмүс тарбахтаах, дэгиттэр талааннаах  В.И. Спиридонов-Барҕа Баһылай буолаллар.

* * *

—          Федот Семенович, Барҕа Баһылай дьоҥҥо-сэргэҕэ киэҥник биллибит үс атахтаах чорооно эн кэллиэксийэҕэр баарын истибитим. Бу маннык улахан чороону  оҥорторор туһунан санаа эйиэхэ хаһан кэлбитэй?

—          Мин Афанасий Поликарпович Мачахов диэн кыраайы үөрэтээччи сүрдээх үчүгэй математик учууталлаах этим. Оҕо сылдьаммын Кэнтик түмэлигэр биир олус улахан чороон турарын көрөммүн сүрдээҕин сөхпүтүм. Онно Афанасий Поликарпович бу чороон хантан кэлбитин туһунан маннык кэпсээбитэ: “Былыр Үөһээ Бүлүү кулубата Батаакап баай Сунтаар кулубатын ыһыаҕар ыалдьыттаабыт. Онтон ыһыах кэнниттэн дьиэлээх тойон мааны ыалдьытын атаараары олорон, маннык кэпсэппиттэр:

—          Дьэ, эйиэхэ түөрт туйахтааҕы иннигэр түһэрбэтэх чулуу сылгыбын бэлэхтиибин.

—          Суох, ылбаппын.

—          Тоҕо?

—          Сылгыҥ муҥутаан 5-6 сыл сүүрүөҕэ. Ол кэнниттэн бүтэр.  Оттон чороон мин ааппын ааттатан, үйэ-саас тухары туруоҕа. Онон чорооҥҥун бэлэхтээ, – диэн баран, Батаакап чороону ыйбыт. Ити курдук Сунтаар кулубата чороонун Дьөгүөр Батаакапка бэлэхтээбит.

Бу интэриэһинэй кэпсээн мин өйбөр-санаабар оҕо эрдэхпинэ хаалан хаалбыт. Борбуйбун көтөҕөн баран, Батаакап баай чороонун курдук улахан чороон оҥорторор ыра санаа ымыыламмытым. 20 сыл устата аарыма хатыҥы өнөр мастаах Алданынан, Ленскэйинэн, Саха сирин соҕуруу сытар улуустарыгар барытыгар көрдөөбүтүм да, булбатаҕым. Арай биирдэ Новосибирскайга Госдума дьокутаатын, бииргэ үлэлиир кэллиэгэбин көрүстүм. Сэһэргэһэ олорон: “Алтайга сүүнэ улахан хатыҥнар бааллар дииллэр, мин аарыма хатыҥ көрдөөбүтүм ыраатта. Булан биэриэҥ дуо?” – диэн ыйыппыппар булан биэрбитэ. Ол маспытын Саха сиригэр аҕалбыппыт. Дойдубутугар чороону сакааска оҥорооччу биллэр мас уустара тарбахха баттанар дьон баар. Онон барыларыттан “миэхэ маннык чороонно оҥорон биэриҥ”  диэн көрдөһөн көрдүм. Ону бары аккаастаатылар. Баҕар, саллыбыттара буолуо, баҕар, кыайбаппыт дии санаабыттара буолуо. Чэ, ол курдук аккаастаатылар. Онтон, үөрүөм быатыгар, норуот маастара Василий Иванович Спиридонов-Барҕа Баһылай тута сөбүлэспитэ. Инньэ гынан, Барҕа Баһылайга ол мастарбын илдьэн биэрдим. Баһылай балтараа сылы быһа үлэлээн, икки чороону уонна кытаҕы айан-тутан таһаарбыта. Саха омук кутун тутар, сүрэҕин-быарын сылаанньытар ураты тыыннаах маннык чорооннор, мин саныахпар, баччааҥҥа диэри оҥоһулла иликтэр. Онон мин биир дойдулаахпар махталым муҥура суох уонна оттон бу уһулуччулаах үлэлэр Барҕа Баһылай аатын үгүс үйэлэргэ ааттата туруохтара дии саныыбын. Саха баарын тухары “биһиэхэ маннык улахан чорооннор эмиэ баар буолуохтарын сөп” диэн өйдөбүлү үөскэтиэхтэрэ. Оттон мин бу олоҥхо бухатыырдара кымыс иһэр, күүс киллэринэр ытык иһиттэрэ буолар диэн саныыбын. XXI үйэҕэ Барҕа Баһылай баар буолан, аныгылыы улахан чорооннору оҥорон таһаарбытыгар барҕа махталбын биллэрэбин!

—                 Удьуорга таммах хаанынан бэриллэр үс идэ баар – олоҥхоһут, ойуун уонна уус. Василий Иванович, эн хос эһэҥ – Бодойбонон сылдьыбыт аатырбыт олоҥхоһут Федор Тимофеев-Биэчэрэ. Оттон эн дьон-сэргэ билиммит маһы ыллатар уус буолаҕын. Үс атахтаах сүүнэ чороону оҥорор туһунан санаа, бука, эмискэ көтөн түспэтэҕэ буолуо.

—          Чороон өбүгэлэрбит түҥ былыргыттан харахтарын харатын курдук харыстаан илдьэ кэлбит мааны  иһиттэрэ буолар. Онно мин эмиэ бэйэм буочарбын киллэрэрим эбитэ буоллар диэн, кыраны оҥорон саҕалаабытым. Матырыйаал көстөрө буоллар, сүүнэ улахан чорооҥҥо омугум олоҕун, үгэһин, итэҕэлин баһыттан атаҕар диэри бэйэтиттэн бэйэтэ кэпсээнэ тахсан иһэр курдук оҥоруохпун наһаа баҕарарым. Оннук сырыттахпына, Федот Семенович төлөпүөннээбитэ: “Миэхэ улахан хатыҥ мастаахпын. Ол мастан эн улахан чороон оҥоруоҥ этэ дуо?” – диэн, мин санаабын өтө көрөн олорор курдук, ыйытан үөртэ. Онуоха мин: “Эн мин уруккуттан төбөбөр илдьэ сылдьар ыра санаабын таба эттиҥ, ону хайдах оҥоруо суохтаахпыный?” – диэтим. Былыр-былыргыттан, төрүкү да харса суохпунан, тугу эрэ ситиһэр киһи этим буоллаҕа. Дух-дах буола сылдьар киһи хаһан даҕаны тугу даҕаны оҥорбот, ситиһиилээх буолбат. Онон Федот Семенович ала чуо миэхэ эрэнэн, тыл көтөхпүтүгэр мин наһаа үөрэн, долгуйан: “Дьэ бэрт, мастары аҕал”, – диэбитим. Өр буолбатылар, сүрдээх түргэнник тиэргэним иһигэр отой киһи кыайбат мастарын аҕалан, үҥкүрүтэн кэбистилэр. Икки-үс күн устата мастарбын сытыара түһэн баран, хайдах оҥорорбун, оҥоһугум тугу кэпсиэхтээҕин сыта-тура сыымайдаан бөҕө буоллум. Дьиҥэр, урут-уруккуттан  хайдах буолуохтааҕа төбөбөр син биир баар буоллаҕа. Ону хайдах эрэ таһаарар киһи, дьэ, дьону сөхтөрөр гына оҥорор киһи бэрт да буолуо этэ дии саныыбын. Били этэргэ дылы, биһиги, уус дьон,  айымньыбытын дьон сөхтөҕүнэ, үлэлиирбитигэр-хамныырбытыгар бэйэбитигэр сүрдээх улахан күүһү-уоҕу киллэрэбит. Бу маһым инчэҕэй эрдэҕинэ сүүсчэкэ киилэ баар быһыылаах этэ. Аны сиргэ сытар маһы көтөҕөр кыах суох.  Онон бу чороону оҥороору, улахан баҕайы станогу намыһах сиргэ оҥостубутум. Тимирдэрбин эмиэ барытын саҥаттан оҥостубутум. Кыра быһаҕынан сатаан кыспаккын. Инньэ гынан, ону-маны сыыспат уонна кыайар гына оҥорор былааннаахтык үлэбин саҕалаатым. Урут оҥорон баран, сыыспыппын хойутаан өйдөөн, көннөрөр эҥин түбэлтэлэрим баар буолааччылар. Оттон бу чорооммор ситтэрбэтэх ыра санаам ымыытын тутан, төбөм олох үчүгэйдик үлэлиир буолан хаалбыта. Ойуу-дьарҕаа бэйэтэ сиэтэн илдьэ баран иһэр курдуга. Ол иһин, ырыаһыт да буолбатарбын, сүргэм көтөҕүллэн, киҥинэйэн ыллыы-ыллыы оҥорор этим. Инньэ гынан бастакы үлэм, дьиҥэр, тойон айах. Тойон айахпар сахалыы буолан баран, саҥалыы ойууну-дьарҕааны киллэриэххэ диэн санаа киирбитэ.

—          Федот Семенович, эн эмиэ оҕо эрдэҕинээҕи баҕа санааҥ олоххо киирэн эрэриттэн үөрэн, кэлэ-бара үлэ төһөлөспүтүн билсэ сырыттаҕыҥ…

—          Кырдьык, мин дойдубар кэллэҕим аайы Баһылайга баран, билсэр этим. Ону үлэтэ төһөлөспүтүн көрдөрөн иһэр. Маска кыһара диэн туһунан айымньы. Аны Баһылай уһаныахтаах маһын оҕо курдук бүөбэйдээбититтэн, хатыҥа хайа барбатаҕыттан чахчы сөхпүтүм. Бастаан тойон айаҕы оҥорбута, онтон үс атахтаах чороон айыллыбыта. Хаалбыт мастан аны кытах үөскээн тахсыбыта. Онон ити курдук бэйэтиттэн бэйэтэ сиэтиллэн тахсан испитэ интэриэһинэй уонна ураты.

—          Василий Иванович, үйэлээх айымньы кистэлэҥэ туохха сытарый?

—          Оҥоһугум алдьаныа суохтаах, туга барыта табыллыахтаах диэн санаам маска иҥэр, дьайар быһыылаах. Онон бэйдиэ ойдубат-хайдыбат. Холобура, чороону оҥоро олорон, киһи дьикти турукка киирэр. Ону бэйэм бэлиэтии көрөөччүбүн. Оҥорбутум барыта табыллар, сыттыын кытта үчүгэй буолар, дьикти. Били этэргэ дылы, кэрэ дьахтары кытта эйэргэһэ, кэпсэтэ олорор кэриэтэ. Дьэ, оннук сыһыантан, биллэн турар, үчүгэй үлэ тахсар буоллаҕа. Үлэ-хамнас тубустун диэн үлэлии сылдьар буоллахха, адьас барыта табыллар. Үлэм түмүгүн дьон көрдөҕүнэ, олус хайгыыр. Бэл, оҥоһуктарбар ырыа айан, клип оҥорбуттар этэ. Инньэ гынан, оҥоһуктарым мин айар үлэбэр күүс угаллар диэхпин баҕарабын.

—                  Федот Семенович, сабыс-саҥа чороону илиигэр ылан баран, тугу санаабыккыный?

—                  Баһылай өрө күүрүүтэ, иэйиитэ, илиитин сылааһа чорооҥҥо иҥэн, киһи ытыһыгар ол сүрдээх үчүгэйдик биллэр. Этэргэ дылы, хараҕыҥ халтарыйар, сүрэҕиҥ өрүкүйэр, дьоллоно үөрэҕин. Онон бу чороон баарын тухары бар дьоҥҥо үчүгэй дьайыыны оҥоро туруо дии саныыбын.

—                  Улуу Чап уустарын сыдьаана уонна сүдү олоҥхоһут хос сиэнэ дьоҕургутун, кыаххытын ситэрсэн-толорсон биэрбит сүдү бырайыаккыт түмүгэ, бар дьон хараҕын үөртүннэр, сүргэтин көтөхтүннэр. Барҕа Баһылай, мастан кыһан оҥорбут уһулуччулаах айымньыларыҥ үйэлэри уҥуордаан,  албан ааккын ааттата турдуннар! 

Майя ВЛАСЬЕВА

Хаартыскаларга ааптар түһэриилэрэ