“Барыта Кыайыы туһугар!”

Хас биирдии ыалы тымныы тыынынан хаарыйбыт, сырҕан бааһы хаалларбыт Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии туһунан өйдөбүл үйэлэргэ сүтүө суохтаах. Сунтаар улууһун Арыылаах нэһилиэгин дьоно-сэргэтэ фроҥҥа уонна тыылга Улуу Кыайыыны уһансыбыттара.

Бастакы хомуур 1941 сыл атырдьах ыйын 30 күнүгэр буолбута. Эдэр кыанар уолаттар, ыал аҕалара, бары туруу үлэһит дьон ыҥырыллыбыттара. Бүлүү уута түһэн, Сунтаар оройуонуттан 800‑чэ буолан, балаҕан ыйын 5 күнүгэр сатыы Туруктаҕа (Ленскэйгэ) барбыттара. Онтон борохуотунан Иркутскайга тиийбиттэрэ.

Арыылаах нэһилиэгин холкуостарыттан Аҕа дойду сэриитигэр 181 киһи Ийэ дойдуларын көмүскүү барбыта. Онтон 83 эрэ буойун төрөөбүт дойдутугар төннөн кэлбитэ, 98 буойун кыргыһыы толоонугар олоҕун толук уурбута.

Сэриигэ өлбүт дьон истэригэр бааллара: үс кыра уол аҕата Иван Игнатьев; учууталлыы сылдьан, ыҥырыллан барбыт, “Хорсунун иһин” мэтээлинэн наҕараадаламмыт, сэрии бүтэн эрдэҕинэ сураҕа суох сүппүт Тарас Федотов; 4 сылы быһа уоттаах кыргыһыыга сэриилэһэн баран, 1945 сыл сааһыгар Кенигсберг куоракка тааҥкаҕа умайан өлбүт младшай лейтенант, замполит, эдэркээн Егор Саввинов уонна да атыттар… Бары да 20–40 саастаах, күөгэйэр күннэригэр сылдьар, өссө да үлэлиэх-хамсыах, олох олоруох барахсаттар этэ…

Уот сэриигэ арыылаахтар хорсуннук сэриилэспиттэрэ. “Сталин суола” холкуос чилиэнэ Иннокентий Прокопьев И. В. Сталин Махталын 3 төгүл ылбытын туһунан подполковник Мукин биллэрбитэ (“Сталин суола” хаһыат, 07.04.1945).

Хорсуннук сэриилэһэн, эргиллэн кэлбиттэрэ: “Албан Аат” 3‑с истиэпэннээх, “Кыһыл Сулус”, “Бочуот Знага” уордьаннар кавалердара Павел Иванов; Улуу Кыайыыны Прагаҕа көрсүбүт, Берлини ылыы кыттыылааҕа, артиллерист Иван Федоров; Берлиҥҥэ тиийэ сэриилэспит, бастыҥ снайпер, чөмпүйүөн булчут, “Хорсунун иһин”, “Бойобуой үтүөлэрин иһин” мэтээллэрдээх Алексей Бочугуров; Берлин чугаһыгар өстөөх ыстаабын үрэйиинэн түмүктээбит, “Албан Аат” 3‑с истиэпэннээх, “Хорсунун иһин мэтээллэрдээх Тимофей Пахомов; 1 группалаах инбэлиит буолан төннүбүт, 1 Балтийскай полк саллаата Афанасий Захаров; ыарыһах эрээри, тылланан барбыт, Молотов куоракка диверсияҕа түбэһэн өлө сыспыт Данил Максимов; “Кыһыл Сулус” уордьаннаах Афанасий Иванов, Михаил Тимофеев, Афанасий Макаров; “Японияны ылыы иһин” мэтээл кавалердара Григорий Наумов, Николай Уаров, кавалерист Петр Саввинов, уо. д.а.

“Тыыл — кэтэх фронт”

Ол саҕана Арыылаах нэһилиэгэ 4 холкуоһунан арахсара: «Кыһыл былаах» — Бакамдаҕа, «III Пятилетка» — Сымалаахха, Уһун Күөлгэ, «Трудовой» — Айахха, «Сталин суола» — Тыһакыыска.

Нэһилиэк дьоно-сэргэтэ кыайыы туһа диэн бэйэлэрин харыстаммакка үлэлээбиттэрэ, хам аччык сылдьан оборуона пуондатыгар эти, арыыны, бурдугу, балыгы, түүлээҕи, ичигэс таҥаһы, харчыны биэрбиттэрэ. «Трудовой» холкуос оройуоҥҥа бастыҥ үлэлээҕинэн биллибитэ.

Саха АССР 20 сыллаах үбүлүөйүн Бочуотун кинигэтигэр үрдүк ситиһиилэрин иһин,
1942 с. оройуонтан 5 киһи, ол иһигэр «Трудовой» холкуос пиэрмэтин сэбиэдиссэйэ Данилов А. И., киллэриллибиттэр. 1942 с. ыанньыксыт Ксения Федорова оройуон Бочуотун дуоскатыгар көрдөрүүгэ таһаарыллыбыт. Хас ынаҕын аайыттан 800 кг оннугар 876 кг үүтү ыабыт. Оройуон орто көрдөрүүтэ 1948 с. — 663 кг буоллаҕына, Ксения Ивановна көрдөрүүтэ чахчы чаҕылхай буолан, Бүтүн Сойуустааҕы уонна САССР тыатын хаһаайыстыбатын быыстапкаларыгар кытыннаҕа.

1942 с. оборуона пуондатыгар анаан 98 киһилээх балыксыттар биригээдэлэрин кыһыл бартыһаан Елиферий Павлов салайбыта. 4 муҥханы күҥҥэ иккилиитэ түһэрэн, сыралаһан үлэлээн, 38,4 туонна оннугар 41 туоннаны туттаран, 4‑с кыбаартал былаанын 107% куоһарбыттара.

Сунтаар оройуонун үлэһиттэригэр «Сэбиэскэй Саха сирэ» сөмөлүөт эскадрильятын үбүлүүргэ көхтөөхтүк кыттыаҕыҥ диэн ыҥырыылаах Арыылаах толорута суох оскуолатын дириэктэрэ Иван Трифонов суруйуута оройуон хаһыатыгар 10.12.1942 с. бэчээттэммит. Ыҥырыытын дьыаланан бигэргэтэн, оскуола кэлэктиибэ тута 640 солк. киллэрбит. Ыҥырыыны өйөөн, нэһилиэк 26 актыбыыһа 500 солк. сөмөлүөтү тутууга биэрбиттэр.

1943 с. нэһилиэк сулууспалаахтара уонна холкуостаахтара 3730 солк. суумалаах 60 устуука бэлэҕи оҥорон, сэриилэһэр Кыһыл Аармыйа байыастарыгар ыыппыттар, «Советская Якутия» диэн тааҥка холуоннатын тутуутугар 1000 солк., “всеобуч подразделениетыгар” 700 солк. биэрбиттэр.

1941–42 үөрэх дьылыгар үөрэнээччилэр оборуона пуондугар элбэх ичигэс таҥаһы, куобах тириитин, хаарбах тимири хомуйбуттара, субуотунньуктаан, улахан суумалаах үбү киллэрбиттэрэ.

Хоргуйуу баара дуо?

Кыһайбыт курдук, сэрии сылларыгар кураан түһэн, ол аргыһа аһыҥа ыһан, от-бурдук үүммэккэ, аччыктааһын саҕаламмыта. 1940 с. Арыылаах нэһилиэгэр 1488 төбө сүөһү баар эбит буоллаҕына, 1942 с. 866 төбө буолбута, ол аата 680‑чанан көҕүрээбитэ. Байыаннай нолуок, оһох нолуога, сойуомнар ыал сүөһүтүн эспиттэрэ.

“Нэһилиэнньэ 1160 киһититтэн 847 киһиэхэ диэри аҕыйаабыта. 1941 с. 56 киһи,
1942 с. 94 киһи өлбүтэ. Кэлиҥҥи чахчыларынан, Сунтаар оройуонугар сэрии сылларыгар 4500 киһи хоргуйан өлбүтэ, бу сэриигэ өлбүт дьоннооҕор 3 төгүл элбэх этэ…” (Н. Я. Титов, “Саха сирэ”, 20.04.1995).

Холкуостар үлэлиир дьоҥҥо бурдугу, бурдук атаҕын, ынах иһин, төбөтүн, туйаҕын нэрээттээн биэрэллэрэ. Ону таһынан, биэ ыан кымыстыыллара, нуорманан түҥэтэллэрэ. Пиэрмэ ахсын сэппэрээтэр үүтүнэн иэдьэгэй, суорат оҥороллоро, ону дьоҥҥо түҥэтэллэрэ. Маннык дьаһал абыраабыта. Ону тэҥэ, хоргуйуу улахана буолуоҕун, куобах быыһаабыта. Кэлин күөллэр уолан, куйуурдуур этилэр. Дьону аһатар туһуттан, оҕуруот аһын олордор биригээдэлэри, красноармеецтар оҕолоругар интэринээти тэрийбиттэрэ.

Арҕаа сэрии уота күүдэпчилэнэр, манна кураан, аһыҥа оту-маһы уотунан салыыр, хотон кураанах, аһыырга ас суох. Маннык балаһыанньаҕа олорон, кыаммат өттө ыран-быстан, хоргуйууга ылларан барбыттара. Бастаан ыалы кэрийэр, кырдьаҕас дьон быстарбыттара, онтон хас да ыал оҕолуун-уруулуун эстибиттэрэ…

Үчүгэй салайааччылаах, кыанар холкуостарга хоргуйан өлүү тахсыбатаҕа. Холобур, «Трудовой» холкуоска бурдуктара үүнэрэ бэрт буолан уонна бэрэссэдээтэл А. И. Данилов уора-көстө аһата олорбут буолан, дьон өлбөтөҕө.

“Сталин суола” холкуос бэрэссэдээтэлэ Захар Саввинов дьоҥҥо бурдук түҥэтэн, үс сылга Бүлүү хаайыытыгар баран кэлбитэ. Кинини солбуйа хаалбыт Роман Иванов онтон толлубакка, эмиэ уора-көстө түҥэтэ олорбут.

“III Пятилетка” холкуоһу Елиферий Павлов сэрии бастакы сылыгар салайбыта. Кини бурдук атаҕын түҥэтэн биэрбитин, ким эрэ үҥсэн, оройуонтан боломуочунай бэрэбиэркэлии тахсыбыт. Боломуочунай түҥэппит дьонун испииһэгин тэлимнэтэ турдаҕына: “Аҕал эрэ, тоойуом, көрүөхпүн”, — диэн кумааҕытын ылан, ыстаан-ыстаан баран, тибиирэн кэбиспит. “Испииһэгиҥ бу баар, аан ол баар, тахса тур!” — диэн буолбут. Оччолорго ити харса суох быһыы этэ. Бууннаабыт бэрэссэдээтэли райком бюротугар дьүүллээбиттэр. Кыһыл бартыһаан диэн аахсыбыттара дуу, Лэппиэрэй дьыалатын суукка биэрбэккэ, кытаанах бириигэбэринэн муҥурдаммыттар.

Дьэ, ити курдук, биир нэһилиэк дьоно-сэргэтэ Кыайыыны уһансан, бэриниилээхтик үлэлээбиттэрэ, сэриилэспиттэрэ.