Барыта оҕо туһугар… Ол сөп?

Оптуобуска оҕолор саастаах дьоҥҥо туран биэрбэккэ, төлөпүөннэригэр бүк түһэн баран олороллорун үгүстүк көрөр буоллубут. Бу – иитии содула. Урут обургу оҕо улахан киһиэхэ булгуччу туран биэриэхтээх диэн үөрэтэр этилэрэ.

Үйэ уларыйан, билигин төрөппүттэр оннук үөрэппэттэр, бастатан туран, оҕоҕо үчүгэй буолуохтаах диэн санаанан салайтараллар. “Тоҕо мин оҕом туран эрэ айанныахтааҕый? Аһара кырдьаҕас буолбатах дии, тоҕо туран биэриэхтээҕий?” диэн төрөппүт саныыр.

Биирдэ маннык быһыыны көрбүтүм. Тобус-толору киһилээх оптуобус аа-дьуо айаннаан иһэр. Үтүрүһүү-анньыһыы. Биир тохтобулга инники олбоххо олорбут оҕонньор тахсыбытыгар, биир обургу оҕолоох ийэ киирэн, оҕотун олорто. Бэйэтэ аттыгар турда. Ыарахан бакыат суумкалаах, онтун тутан турда.

“Эдэр төрөппүттэр буойбаттар, мөхпөттөр, бобуу оҕо көҥүлүн күөмчүлүүр диэн буолар. Бобуллубатаҕына, соччонон көҥүл, бэйэтигэр эрэллээх буола улаатар дии саныыллар”

Оттон уончалаах уол оҕото бэрт үөрүйэх баҕайытык олорон, төлөпүөнүн хостоон, оонньоон киирэн барда. Кини оптуобуска туох буола турарыгар, ийэтэ сылайбытыгар, ыарахан суумканы тутан турарыгар да наадыйбат. Сөп ээ. Ийэтэ бэйэтэ оннук үөрэппит. Бу маннык быһыы күнтэн күн хатыланар буоллаҕа…

Онтон сороҕор оптуобуска эдэр уолаттар сааһырбыт дьахтар киирдэ диэн туран биэрбэккэ, олорор буолааччылар. Бу уол оҕону эр киһилии быһыыланарга ииппэттэн буолар. Уопсастыбаҕа сылдьыы быраабылата, этикет диэн баар. Ол быһыытынан, эдэр уол, эр киһи дьахтарга миэстэтин туран биэриэхтээх, аанын арыйан, сонун уһулан, көмөлөһүөхтээх диэн. Оннук иитии, уопсастыба быраабылата суох буолан эрэр быһыылаах…

“Төрөппүттэрбин хаайыҥ!”

Оҕону олус өрө тутан, кинини эрэ дьиэ кэргэн туллар тутааҕа, муҥур ыраахтааҕыта буоларын курдук иитии туохха тиэрдэрий?

Соторутааҕыта биир омук дойдутугар 4 саастаах уол полицияны ыҥырбыт видеота тарҕаммыта. Бу уол төрөппүттэрэ кини мороженайын сиэн кэбиспиттэригэр кыыһыран, полицияны ыҥырбыт. Хата, кини сатыыра да бэрт эбит дии…

“Кинилэргэ наручнигы кэтэрдиҥ! Түрмэҕэ илдьиҥ, хаайыҥ! Мин мороженайбын сиэбиттэр!” диэн уолчаан хаһыытыыр. Куһаҕантан киһи да күлэр… Бу уол сотору улаатыа. “Төлөпүөммүн былдьаатыгыт, көҥүлбүн күөмчүлээтигит” диэн атыннык аахсар киһи буолаарай?

Оҕо интэриэһин эрэ өрө тутан, баҕатын барытын толорон, олус атаахтатан ииттэххэ, эппиэтинэһэ суох, бэлэмҥэ үөрэммит, сыалын ситиһэргэ дьулуспат, атын дьон санаатын аахсыбат, сиэри-майгыны билиммэт, бэйэмсэх дьон иитиллэн тахсыахтара буолбатах дуо? Бу маннык дьон элбээтэҕинэ, уопсастыбаҕа хайдах дьайыай?

ТӨРӨППҮТ САНААТА

“Оҕо миэстэтин туран биэриэ суохтаах”

Мария, эдэр төрөппүт:

— Мин уолбун оптуобуска “миэстэҕин туран биэр” диэн үөрэппэппин. Оҕоҕо айан куттала суох буолуохтаах диэн санааттан. Өскөтүн, оптуобус эмискэ туормастаатын, оҕо кыайан тутуспат, охтор буоллаҕа дии. Онуоха ким буруйдаах буоларый? Кинини туруоран, миэстэтигэр олорбут дьахтар! Эбэтэр, анньыһыы буоллаҕына, оҕону ыган, тэпсэн да кэбиһиэхтэрин сөп. Онон оҕо олоруохтаах дии саныыбын. Ол оннугар бэйэм туруом, улахан киһи быдан сэниэлээх, күүстээх буоллаҕа дии.

Өскөтүн кырдьаҕас киһи киирдэҕинэ, атын улахан дьон туран биэриэхтэрэ буоллаҕа дии, ол иһин “кырдьаҕаска туран биэр” диэн эмиэ үөрэппэппин.

“Кылаас, кэлэктиип туһунан санаабаттар”

Ирина Михайловна, элбэх оҕолоох төрөппүт:

— Кыра уолум кылааһыгар отуччалаах эрэ, эдэр төрөппүттэр элбэхтэр. Кинилэр кылааска буолар тэрээһиннэргэ кыттыһыахтарын баҕарбаттар. “Мин уолум ыллаабат, онон хорга кыттыбат”, “Кыыһым атын дьарыктаах” диэн этэллэр, туора тутталлар. Кэлэктиип, кылаас туһугар бары кыттыһыахтаахпыт, хас биирдиибит тугу эрэ гыныахтаах диэн өйдөбүл кинилэргэ суох.

Хайдах эрэ “мин” диэннэрин наһаа өрө туталлар, уопсай дьыалаҕа кыһаллыбаттар, дьоҥҥо көмөлөһөргө наадыйбаттар. Оҕолорун да оннук иитэллэр. Биһиги, орто саастаах дьон, иитиибит атын этэ.

ЭСПИЭР СҮБЭТЭ

“Кэлин оҕо бэйэтэ эрэйдэнэр”

Светлана Лонкунова, психолог:

— Оннук ыаллар баар буолааччылар. Оҕо тугу гынара көҥүл. Баҕарбытын барытын толоро сатыыллар, ылан биэрэллэр, оҕо интэриэһин бастакы миэстэҕэ туруораллар. Дьиэ кэргэн олоҕо, былаана барыта оҕо тулар эргийэр. Төрөппүттэрэ иккис миэстэҕэ тэбиллэллэр. “Оҕо туһугар” диэн бэйэни сиэртибэҕэ аҕалыы уонна атын дьон ону билиммэт буоллахтарына, агрессия баар буолуон сөп. Маны психологияҕа “детоцентризм” диэн ааттыыллар.

Буойбаттар, мөхпөттөр, бобуу оҕо көҥүлүн күөмчүлүүр диэн буолар. Бобуллубатаҕына, соччонон көҥүл, бэйэтигэр эрэллээх буола улаатар дии саныыллар. Оттон мөҕүү-этии оҕо уйулҕатын эчэтэр дииллэр.

Эдэр төрөппүттэргэ үксүгэр маннык алҕас баар. Оҕолорун олус өрө туппут ыалга саамай улахан сыыһалара — төрөппүт аптарытыатын, дьиэ кэргэн “иерархиятын” сүтэрэн кэбиһэллэр. Оччоҕо оҕо дьиэ кэргэн “иерархиятын” билбэт. Ол онтон кини бэйэтэ да билбэтинэн, эрэйдэнэр, тоҕо диэтэр, аптарытыата суох төрөппүттэрэ кинини көмүскүөхтэрэ диэн санаатын сүтэрэр. Оҕо ону туората сатаан, араастаан быһыыланыан сөп.

Тоҕо оннук буоларый? Ийэ бэйэтэ сиэртибэ, оҕо оруолугар сылдьар буоллаҕына, кинини оҕото төрөппүт, ийэ миэстэтигэр киллэрэ сатыыр. Араастаан быһыыланар, онтон кыыһырсыы тахсар, ордук улаатан эрэр оҕоҕо. Оҕо олоххо уопута суох буолан, эппиэтинэһи ылынара ыарахан.

Ыалга “иерархия” баар буолуохтаах. Саамай кылаабынай киһи — аҕа, онтон ийэ, улахан оҕо, ол кэнниттэн орто оҕо, кыра оҕо. Сорох оҕолортон ыйыттахпына, “дьиэ кэргэҥҥэ мин кылаабынайбын” диэччилэр бааллар.

Сороҕор аҕа аптарытыатын ийэлэрэ аахсыбат, оҕо истэригэр мөҕөр-этэр, сэниир буоллаҕына, бу ыал “иерархията” алдьанар, кэһиллии тахсар. Оҕолор эмиэ аҕаларын ытыктаабат буолаллар эбэтэр көмүскэһэллэр, быыһааччы оруолугар киирэн хаалаллар. Аҕа син биир сүрүн дурда-хахха, булааччы-талааччы, баһылык буолуохтаах. Дьахтар кэргэнин аҕа ууһугар кэлэр, кини араспаанньатын ылынар, онон аҕа аптарытыатын өрө тутуохтаах. Онон кыһалҕалара барыта кэргэнниилэр сыһыаннарыттан, ис-иһигэр киирдэххэ, дьиэ кэргэн систиэмэтигэр кэһиллии баарыттан тахсар.

Маннык иитиллибит оҕо кэлин бэйэтэ эрэйдэнэр. Уопсастыбаҕа сылдьа үөрэнэргэ, дьону кытта алтыһарга элбэх кыһалҕалары көрсүөн сөп. Улаатан баран, дьон бары мин баҕабын толоруохтаах дии саныыр, элбэҕи эрэйэр уонна туолбатаҕына, санаата түһэр.

Оҕо төрөппүт аптарытыатын билиэхтээх, толлуохтаах, кини тэҥнээх доҕор да, дьүөгэ да буолбатах. Олоххо уопуттаах, улахан киһи буоларынан, төрөппүт салайан, быһааран, сороҕор, бобон, мөҕөн, уопсастыбаҕа сылдьарга үөрэтиэхтээх. Уопсастыбаҕа сокуон эрэ буолбакка, сиэр-майгы быраабылалара эмиэ бааллар.

ХААРТЫСКА: ОҤОҺУУ ӨЙ ОҤОРДО