Бастакы экспонаттан саҕалаан билиҥҥи саҕахтары арыйыы

Түмэл иитэр-үөрэтэр үлэҕэ музейнай педагогика диэн улахан суолталаах эйгэ буолар. Бу, оҕо экспонат көмөтүнэн устуоруйаны үөрэтэригэр, олоҕу сыаналыырыгар, бырайыак оҥорорго, чинчийэр үлэҕэ көмөлөөх. Бу кэмҥэ оҕоҕо экспонат иккис “учуутал” буолар. Манна экскурсия эрэ буолбакка, музейнай уруоктар, маастар-кылаастар, квестар, араас бырайыактар ыытыллаллар.

Ахсынньы 12 күнүгэр биир бэлиэ күн буолан ааста — Кыыллаах орто оскуолатын түмэлэ тэриллибитэ 55 сылын бэлиэтээтибит. Уонна саамай сүрүнэ — түмэлбитигэр Садот Моисеевич Малгаров аатын иҥэрдибит. Ол туһунан боротокуолу оскуолабыт дириэктэрэ Т.А.Банчина ааҕан иһитиннэрдэ.

55 сыл тухары кыра түмэл хоһун ааныгар Болгария революционера, В.И.Ленин соратнига Георгий Димитров хаартыската ыйанан турарын ылан баран, Садот Моисеевич хаартыскалаах вывескатын ыйаатыбыт. Түмэл хоһун иннигэр баар рекреацияҕа быыстапкалыыр павильон оҥордубут. Бу павильоҥҥа 12 тахса араас экспозиция турда. Хас экспозиция аайы салайааччылаах, кэпсиир оҕолордоох. Бастакы экспозиция — “Палеонтология”. О.В.Баишева сайын аайы «Искатели древностей» диэн оҕолор сайыҥҥы эспэдииссийэлэрин тэрийэн үлэлэтэр. Манна «Научное лето-онлайн” диэн бырайыактыыр үлэлэрин түмүгэ көстөр. Бу туһунан Ильдар Максимов, Костя Ларионов сэлии унуохтарын хантан булбуттарын, ааттарын кэпсээтилэр.

Иккис «Саха ыалын урукку иһитэ-хомуоһа”  экспозицияны Сааскылаана Пшенникова кэпсээтэ (сал. В.В.Кузьмина). Бу үлэлэринэн өрөспүүбүлүкэтээҕи «Малгаровскай ааҕыыларга”, “Барҕарыы” билим-быраактыка кэмпириэнсийэтигэр кыттан 2 миэстэни ылбыттара.

“Саха туттар сэбэ-сэбиргэлэ, бултуур тэрилин” туһунан Глеб Торговкин, Ариан Купоросов, Саша Корнилов кэпсээтилэр (сал. А.А.Банчина). Манна сири хорутар суха, ат сиэлин тарыыр кырыаччы, соҕооччулаах кэлии, чыскы, кыһыах уо.д. бааллар.

Билиҥҥи олох сиэринэн интерактивнай быыстапканы И.И.Малгаров оҥорон ыыппытын бэчээттээн туруордубут, хас да куйаар-кодтаах, камераны даҕайдахха Садот Моисеевич илэ көстөн, саҥаран кэлэр, кинохроникалар, Ф.Ф.Ракоши туһунан, “Знаменитые люди Кыллаха” уо.д.а  киһи сэргиир видеолара бааллар. Оскуолабыт А.Л.Бахсыров аатын сүгэринэн сибээстээн, кини туһунан кыратык эмиэ сырдаттыбыт, бу үлэни оҥоһуу өй көмөтүнэн, көрдөһүүбүн быһа гыммакка, Л.М.Николаева оҥорон ыыппытын, Вася Константинов кэпсээтэ (сал. В.С.Яковлев).

Садот Моисеевич муспут түмэл бибилэтиэкэтигэр араас тиэмэҕэ 2112 тахса кинигэ баар, онтон автографтааҕа — 407, бу туһунан М.Е.Егомин Нелли Павлованы кытта сырдаттылар.

Анал байыаннай дьайыы содула биһиэхэ улахан иэдээни аҕалбытыттан курутуйабыт уонна сырдык тыыннарын толук биэрбит үөрэппит оҕолорбутугар анаан туспа муннукпутугар мемориальнай дуоскалар, Дьоруой паартата тураллар. Бу туһунан В.Платонова, Н.Акимов кэпсээтилэр (сал. А.Л.Турантаева).

Кыайыы сылыгар аналлаах “Стена памяти” экспозицияҕа “Кыллахцы, дошедшие до Берлина”, “Учителя-воины Победы Кыллахской школы”, “Они защищали нашу Родину”, ”Ветераны войны и труда”, Все для победы”, “Вечная память героям” диэн истиэндэлэр бааллар, Аҕа дойду сэриитин туоһуларын: снарядтары, гильзалары, каскалары Орел дьоруой-куораттан И.П.Федоров, Валерий Петрович Корнилов аҕалбыттара, Иннокентий Матвеевич Корнилов (Корнилова Татьяна Иннокентьевна аҕата) солуурчаҕа бааллар. Илюша ньуоскута эмиэ биир улахан суолталаах экспонат (бу туһунан суруйан турабын) Макарова Надежда Семеновна аҕалан туттарбыта. Бу маны барытын нэһилиэк бибилэтиэкэтин волонтердара Олег Акимов, Ариан Габышев, Эрхан Корнилов, Захар Фролов, Варя Торговкина, Айсен Узоров, Алеся Слепцова, Баир Митимов, Мичийэ Худаева саллааттыы таҥнан туран кэпсээтилэр. Бу үлэлэри үөрэтэн, чинчийэн, салайан, матырыйааллары булан үлэлэппит киһинэн  Р.Е.Лавернова буолар.

Кыыллаах нэһилиэгиттэн тахсыбыт биллиилээх дьоммут элбэхтэр — Саха сириттэн бастакы агроном, бастакы композитор, бастакы байыаннай лүөччүк, бастакы худуоһунньук уо.д.а. Кинилэр тустарынан Октябрина Ивановна Корнилова салайааччылаах оҕолор Николь Константинова, Кирилл Чемпоров, Эрчим Семенов кэпсээтилэр.

Ытыктыыр учууталбыт, норуот маастара Капиталина Романовна Корнилова аҕыйах үлэтин, наҕараадаларын, кырааматаларын көрдөрдүбүт. Уонна салгыы саҥа оҥорторбут элбэх оҕолоох ийэлэрбит истиэндэтин билиһиннэрдим. Манна 10 дьоруой-ийэ киирдэ, онтон атын сэттэлии-тоҕустуу оҕолоох 13 ийэ  истиэндэтин оҥорууга кинилэр оҕолоро көмөлөстүлэр. Дьоруой ийэлэр оҕолоругар улахан махтал.

Биһиги көлүөнэ дьон пионер, хомсомуол тыыныгар иитиллэн улааппыппыт, ол атрибуттары билиҥҥи ыччакка кэпсии сылдьыахтаахпыт диэн санааттан эмиэ биир туһалаах экспозицияны туруордубут. Октябреноктар, пионердар, хомсомуоллар тустарынан Савелий Попов, Оля Анисимова, Эрхан Кочисов кэпсээтилэр (сал. А.Е.Кузьмина). Кыыллаах аҕыс кылаастаах оскуолатыгар 1967 сыллаахха бастакы пионер баһаатайынан Дьокуускайдааҕы «Класс пионервожатых” бүтэрбит Полина Петровна Торговкина үлэлээн саҕалаабыта. Бу ыстааты Лилия Семеновна Титова астарбыт. Онтон Полина Петровна үөрэххэ барбытын кэннэ, 1969 сыллаахха Сайнаара Иннокентьевна Торговкина үлэлээбит. 1970-1976 сс. Татьяна Иннокентьевна Корнилова, 1976-1988 сс. Зинаида Николаевна Ефимова, 1985-1988 сс. Лена Лазаревна Яковлева, 1988-1990 сс. мин үлэлээбипит. Мин кэннибиттэн 1990-2004 сс. Е.П.Александрова үлэлээбитэ. Бу кэмнэргэ Пионерия суох буолбута, ол оннугар “Кэскил” оҕо тэрилтэтэ улэлээбитэ, билигин “Движение первых” (РДДМ).

Бүтэһигэр Садот Моисеевич үлэлээбит хоһун көрдөрдүбүт. Манна бэчээттиир машинката, 140 тахса альбом тухары хаһыат вырезкалара, ахтыы хомуйбут папкалара, үксэ илиинэн суруйбут истиэндэлэрэ бааллар. Ытык киһибит кабиниэтин Лилиана Корнилова, Мила Уфимцева, Садот Морохоев кэпсээтилэр (сал. З.С.Малгарова).

Өссө икки интэриэһинэй матырыйаал эбилиннэ, ол туһунан кэлин сиһилии таһаарыаҕым.

Тэрээһиммит ыалдьыттарыгар, биир идэлээхтэрбэр, оскуола бары үлэһиттэригэр, бэйэм оҕолорбор, аймахтарбар барыларыгар истиҥ эҕэрдэҕитигэр, көмөҕүтүгэр, бэлэххитигэр улахан махтал.

Татьяна Лазаревна КОРНИЛОВА,

Өлүөхүмэ улууһун Кыыллаах орто оскуолатын С.М. Малгаров аатынан түмэл салайааччыта.