Бастакы Хоро нэһилиэгэ тэриллибитэ 20 сыла

  Саха Өрөспүүбүлүкэтин бырабыыталыстыбатын уонна Судаарыстыбаннай мунньаҕын (Ил Түмэн) Уус Алдан улууһугар саҥа “1-кы Хоро нэһилиэгэ” тэриллиитин туһунан 2005 сыллаах дьаһалларыгар олоҕуран,  саҥа нэһилиэк баар буолбута быйыл номнуо 20 сыла буолла.

Нэһилиэк бастакы баһылыгынан саҥа нэһилиэккэ ыытыллыбыт бастакы быыбар түмүгүнэн нэһилиэнньэ итэҕэлин ылан Михаил Орлов талыллыбыта. Күн бүгүн нэһилиэк нэһилиэнньэтин ахсаана 818 киһи (ол иһигэр,  7-18 саастаах — 175 оҕо, 0-6 саастаах-  63 оҕо). 2012 сыллаахха нэһилиэк дьокутааттарын быһаарыытынан,  1-кы Хоро нэһилиэгин өрөгөйүн ырыата, 2021 сыллаахха гербэтэ уонна былааҕа бигэргэммиттэрэ.

Чараҥҥа бу күннэргэ Бастакы Хоро нэһилиэгэ тэриллибитэ 20 сылыгар аналлаах  нэһилиэк күннэрэ ыытылыннылар. Ол курдук, сэтинньи 4 күнүгэр маннык тэрээһиннэр ыытыллыыларын  көҕүлээбит, тэрийбит И.И.Находкин аатынан култуура киинигэр I-кы Хоро нэһилиэгэ тэриллибитэ 20 сылын бэлиэтиир “Нэһилиэк сайдыыта-улуус сайдыыта” диэн суолталаах ааттаах дьоро киэһэ тэрилиннэ. Төһө даҕаны эргэ буоллар, быйылгы улахан өрөмүөн кэнниттэн саҥалыы тыыннаммыт, аныгылыы моһуоннаммыт Култуура киинин дьиэтигэр олохтоохтор оҕотуттан саҕалаан, ытык кырдьаҕастарыгар тиийэ  сүргэлэрэ көтөҕүллэн, сааланы толору муһуннулар. Бары туох эрэ дьиктини, туох эрэ сонуну кэтэһэллэрэ тута харахха быраҕыллар. Тоҕо диэтэххэ,  нэһилиэк күннэрэ диэн бу иннинэ маннык тэриллэ иликтэрэ. Мин, суруналыыс хараҕынан көрдөхпүнэ, бастакы сонун  —  саҥардыы талыллан, үлэлээн эрэр улуус баһылыга Василий Алексеев уонна Улуус мунньаҕын бэрэссэдээтэлэ Иннокентий Аммосов бу тэрээһиҥҥэ кыттыылара. Кинилэр бастаан Култуура киинин биир тутаах хоһугар киирэн, олохтоохтору кытары бу күҥҥэ 20 сылы эргитэн, урукку кэмнэри санатар, олохтоохтор ситиһиилэрин тириэрдэр үтүө илдьит, дьикти көстүү буолбут В.А. Протодьяконов-Кулантай аатынан литературай түмэл туруорбут нэһилиэк устуоруйатын сиһилии кэпсиир “Төрөөбүт түөлбэбит 20 сыл устата”, К.А.Неустроева аатынан олохтоох бибилэтиэкэ түмпүт 20 сыл иһигэр тахсыбыт олохтоох ааптардар кинигэлэрин сырдатар “Кинигэ-сайдыы тосхоло”, Чараҥ орто оскуолата үөрэнээччилэрин дьоҕурдарын көрдөрөр “Оҕо уруһуйун галереята” уонна фойеҕа турбут нэһилиэк туһунан “Фотогалерея” быыстапкаларын кэрэхсээн көрдүлэр-иһиттилэр.

           Иккис сонун – нэһилиэк тэрилтэлэрин холбоһуктаах кэнсиэрдэрэ. Бүгүҥҥү күн чыпчаал тэрээһинин киин уус-уран салайааччыта Екатерина Свинобоева эҕэрдэлэри кытары сатабыллаахтык алтыһыннаран, кыайа-хото тутан, иилээн-саҕалаан ыытта. Тэрээһин нэһилиэк “Айылҕа бэлэҕэ-Чараҥмыт” өрөгөй ырыатынан саҕаланар. Кэнсиэри “Чараҥмын таптыыбын” ырыанан Чараҥнааҕы “Кэрэчээн” уһуйаан иитиллээччилэрэ саҕалаабыттара мээнэҕэ буолбатах. Кинилэр-нэһилиэк инники кэскиллэрэ! Көрө-истэ олордоххо, сценарий ис хоһооно дириҥэ, тыла-өһө хомоҕойо наһаа үчүгэй. Нэһилиэк 20 сыл олорон кэлбит олоҕун быыһын сэгэтиигэ салайбыт баһылыктара ааттаннылар, үлэһит дьоно, бары хайысхаҕа ситиспит ситиһиилэрэ сырдатылыннылар. Сыанаҕа бастакынан нэһилиэк бастакы баһылыга Михаил Орлов тахсыыта ытыс тыаһынан доҕуһуолланна. Кини нэһилиэк хайдах быһыыга-майгыга тэриллибитин, бэйэтэ саҥа нэһилиэгэ атаҕар бигэтик турарын туһугар үлэлээбит кэмнэрин, бииргэ өйдөһөн-өйөһөн үлэлээбит дьонун, чугастык алтыспыт салайааччыларын туһунан истиҥник сэһэргээбитин бары сэҥээрэн иһиттибит. Чахчы даҕаны, саҥаны саҕалыыр хаһан баҕарар уустук буоллаҕа. Михаил Дмитриевич ону барытын сахалыы толкуйунан, дьаһаллаах үлэтинэн кыайа туттаҕа. Онон кини нэһилиэги нэһилиэк оҥорбут салайааччы, баһылык быһыытынан нэһилиэк устуоруйатыгар көмүс буукубанан суруллан киирдэҕэ. Кинини эҕэрдэлээн кыыһа Евдокия Окоемова салайар улуустааҕы оҕону эбии үөрэхтээһинин киинин ырыаһыттарын бөлөҕө, “Тулуйхан” ырыа устуудьуйа-лааҕырын иитиллээччилэрэ кэрэчээн куоластарынан “Самаан сайын” ырыаны ыллаан бэлэхтээбиттэрэ үчүгэйиэн!

Бу киэһэ биир дьиктитинэн нэһилиэк айар куттаахтара дойдуларын туһунан айбыт хоһооннорун ааҕыы, ырыаларын ыллааһын тэрилтэлэринэн, бөлөҕүнэн толоруллубутун ааттыахха сөп. Бу маны барытын кыттааччылар сирэйдиин сырдаан, дууһалыын сылаанньыйан, көрөөччүлэргэ олус истиҥник тириэрдибиттэрэ астык көстүү. Улуус баһылыга Василий Алексеев I-кы Хоро нэһилиэгэ тэриллибитэ 20 сылынан эҕэрдэтэ эйэҕэстик, нэһилиэк, улуус устуоруйатын ситимнээн этиитэ уратытык иһилиннэ, итиэннэ нэһилиэк билиҥҥи баһылыгар Василий Бурцевка эҕэрдэ суругун, өйдөбүнньүк бэлэҕин уонна нэһилиэк сайдыытыгар кылааттарын киллэрбит дьоҥҥо наҕараадаларын туттарыыта олус үөрүүлээхтик көһүннэ. Улуус дьокутааттарын мунньаҕын бэрэссэдээтэлэ Иннокентий Аммосов эҕэрдэтэ эмиэ олус истиҥник этиллэн, олохтоохтору үөрдүөн үөртэ. Салгыы “Ытык Сүбэ” түмсүү салайааччыта Светлана Бочкарева нэһилиэк бэтэрээннэрин аатыттан нэһилиэк бастакы баһылыгар Михаил Дмитриевичкэ махтал суругу уонна бэлэҕи туттарыыта долгутуулаах түгэн буолла. Ытык дьон-бэтэрээннэр эҕэрдэлэрэ кэрэттэн кэрэ, махталлара дириҥтэн дириҥ буоллаҕа. Олохтоох урбаанньыт Тимофей Крылов бэйэтэ оҥорбут хачыалын нэһилиэкпэр бэлэхтиибин диэбитин олохтоохтор дохсун ытыс тыаһынан үөрбүттэрин биллэрдилэр. Чахчы даҕаны, атыттарга холобур буолар кэскиллээх хардыы оҥоһулуннаҕа. Түмүк тылы нэһилиэк баһылыга Василий Бурцев эттэ, кини бар дьонугар бүгүҥҥү дьоро күҥҥэ көхтөөх кыттыы иһин махтанна, кылгастык нэһилиэк билиҥҥи олоҕун сырдатта уонна инникитин нэһилиэк күннэрэ сыллата ыытыллалларыгар бииргэ буолууну баҕарда. Кэнсиэр олохтоох оскуола үөрэнээччилэрэ уонна учууталлара ыллаан ньиргиппит күргүөмүнэн ырыаларынан тоһоҕолонон түмүктэннэ.

Үһүс сонун — нэһилиэк тэриллибитэ 20 сылын көрсө эрдэттэн былааннанан  ыытыллыбыт «Кустук кууһар — Чараҥа» ырыа-хоһоон, «Төрөөбүт түөлбэм  — мин харахпынан» диэн уруһуй, “Бу мин дойдум — Чараҥым” хаартыскаҕа түһэрии күрэхтэр түмүктэрэ.

Тэрээһин түмүгэр ыалдьыттары бырааһынньыктааҕы улахан да улахан туордунан күндүлээтилэр.

Салгыы сэтинньи 5-6 күннэригэр олохтоох Култуура киинигэр ыытыллыбыт тэрээһиннэр тустарынан киин уус-уран салайааччыта Екатерина Свинобоева маннык билиһиннэрэр: “Сэтинньи 5 күнүгэр  оҕолорго олохтоох «Цифра+» устуудьуйа «Ералашка» көрдөөх кылгас кээмэйдээх киинэлэрин көрдөрдө. Кэлбит оҕолор бэркэ сэргээн көрдүлэр, хас киинэ бүттэҕин ахсын ытыс тыаһын анаатылар, махтаннылар. Евдокия Окоемова «Ералашка» тэриллибит историятын, бүгүҥҥү үлэтин-хамнаһын кэпсээтэ, ону туоһулуур быыстапканы туруоран ситэрэн биэрдэ. Евдокия, Иван Окоемовтар көрдөрөн сырдатар-тарҕатар эйгэ үлэтин толору баһылааннар нэһилиэкпит олоҕун, историятын көрдөрөргө өрүү күүс-көмө буолалларыттан олус үөрэбит, истиҥник махтанабыт, киэн туттабыт. Сэтинньи 6 күнүгэр олохтоох коллекционердар «Сайдыс« түмсүүлэрэ нэһилиэкпитин кытта тэҥҥэ тэриллибитэ 20 сылыгар  анаан «Абылаҥ түһүлгэтэ” тэрээһин-быыстапкалара буолан ааста. Түмсүүнү саҕалаабыт, төрүттээбит РСФСР үөрэҕириитин уонна СӨ култууратын туйгуна Клара  Бурцева «Сайдыс» ураты дьарыктаах дьонун-сэргэтин, ааспыт-билиҥҥи кэминээҕи үлэтин-хамнаһын, ситиһиитин сиһилии кэпсээтэ. «Сайдыстар» уһун сылларга абылаҥнаах дьарыктарын бырахпакка күн бүгүнүгэр диэри илдьэ сылдьан, араас таһымнаах быыстапкаларга кыттан нэһилиэкпитин ааттаталлар. Бу күн хас биирдиилэрэ саҥа кэллиэксийэлэрин аҕалан көрдөрүүгэ туруордулар, билиһиннэрдилэр. Түмүккэ Клара Бурцева түмсүүнү салгыы салайан үлэлэтэригэр Лия Бурцеваҕа үлэтин туттарда, ситиһиини баҕарда. «Сайдыс» кыттыылаахтарын олохтоох дьаһалтаттан Виталий, киин салайааччыта Гаврил Свинобоев, олохтоох «Ытык Сүбэ» салайааччыта Светлана Бочкарева эҕэрдэлээтилэр, бэлэхтэрин туттардылар”.

Сэтинньи 7 күнүгэр В.Н.Протодьяконов-Кулантай аатынан литературнай түмэлгэ «Биһирэммит биллиилээх дьоммут» түмүктүүр тэрээһиҥҥэ норуот маастардарын оҥоһуктарынан «Үгэс. Иэйии. Айымньы» быыстапка дьон көрүүтүгэр турда. Манна көмүс тарбахтаах дьоммут илиилэрин иһинэн ааспыт эҥин эгэлгэ кэрэлэр киһи хараҕын үөрдэллэр, сымнаталлар. Тэрээһини түмэл сэбиэдиссэйэ Клара Анатольевна Крылова уонна түмэл үлэһитэ  Диана Николаевна Бурцева иилээн-саҕалаан ыыттылар. Кинилэр мустубут олохтоохтору олус үөртүлэр. Биһиги нэһилиэкпититтэн 9 норуот маастара баарын туһунан этилиннэ. Кыракый дэриэбинэттэн 9 маастар тахсыбыта олус элбэҕи этэр диэтэхпинэ,  сыыспатым буолуо. Ол аата бу сиргэ былыр-былыргыттан улахан уустар олорон, айан-тутан аастахтара.  Күн бүгүн кинилэр сыдьааннара удьуор утумун ситимин тутааччы буолан, өбүгэлэрэ тэлбит суолларынан бардахтара, ытык дьоннорун дьарыктарын салҕааччы буоллахтара. Тэрээһиҥҥэ 3 маастар Мария Семеновна Атласова-Иис Маарыйа, СӨ норуотун маастара, иистэнньэҥ. Владимир Прокопьевич Егоров, СӨ норуотун маастара, Дархан Уус,  мас ууһа. Тимофей Анатольевич Крылов, СӨ норуотун маастара, тимир ууһа кыттыыны ыллылар. Үһүөн даҕаны тыл-өс мааны дьоно кэпсиир кэпсээннэрэ да кэрэ буолла. Кинилэр айар үлэҕэ хаһааҥҥыттан ылларбыттарын,  дьоҕурдара хайдах арыллыбытын, чочуллан кэлбитин киһи эрэ иһиттэр истэ олоруох курдук ыпсаран-хопсорон кэпсээтилэр. Хайҕаллааҕа диэн бары бэйэлэрин маастарыстыбаларыгар уһуйар дьонноох эбиттэр. Мария Семеновна бэйэтэ күрэхтэри тэрийэрин биһирии иһиттибит, кини нэһилиэк дьаһалтатыгар уонна түмэлгэ бэйэтэ тикпит олбохторун бэлэхтээһинэ ытыс тыаһынан доҕуһуолланна. Түөрт норуот маастардарын Акулина Семеновна Свинобоева, Розалия Ивановна Арсентьева, Мичил Николаевич Бурцев, Анатолий Анатольевич Крылов тустарынан аймахтара сырдаппыттара сонуннук иһилиннэ. 2 норуот маастардарын Иван Иванович Бурцев, Пелагея Васильевна Соловьева тустарынан ыытааччылар бэйэлэрэ сырдаттылар. Чахчы даҕаны, бу дьоммут бары төрөөбүт нэһилиэктэрин, улуустарын аатын ааттаах-суоллаах күрэхтэргэ, суон сурахтаах Олоҥхо ыһыахтарыгар ааттата сырыттахтара. Мария Семеновна биир улахан үлэтэ сотору Кыргызстаҥҥа быыстапкаҕа барарын бары  сүрдээҕин үөрэ иһиттибит, ситиһиини баҕардыбыт. Түмүккэ нэһилиэк баһылыга Василий Васильевич Бурцев уонна түмэл сэбиэдиссэйэ Клара Анатольевна Крылова маастардарга Махтал суруктары, өйдөбүнньүк бэлэхтэри туттардылар. Сэдэх дьоҕурдаах дьоммут үтүө холобурдарын батыһар ыччат дьон баар буола турдуннар!

Сэтинньи 8 күнүгэр успуорт саалатыгар (сал.Гоголев А.А.) түөлбэлэр икки ардыларыгар “Көрдөөх стартар” күрэхтэһии нэһилиэк күннэрин түмүктээтэ. Бу курдук Чараҥҥа бастакытын тэриллибит нэһилиэк күннэрэ сүрдээх тэрээһиннээхтик олохтоохтору түмэн ыытылынна. Бэлиэ күннэр кыттыылаахтара бары нэһилиэк күнэ маннык ыытыллара үчүгэйин уонна туһалааҕын бэлиэтээтилэр.Тапталлаах нэһилиэкпит кэлэр кэскил туһугар үүнэ-сайда турарыгар баҕарабыт!

Светлана БУРЦЕВА, Арассыыйа Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ