Бастыҥ учуутал Рустам Каженкин

“Төрөөбүт тыл уонна литэрэтиирэ бастыҥ учуутала-2025” күрэс быйылгы өрөспүүбүлүкэтээҕи түһүмэҕин муҥутуур кыайыылааҕынан “Айыы Кыһата” гимназия саха тылын, литэрэтиирэтин учуутала, бэйиэт Рустам Каженкин таҕыста. Кинини кытта үөрэх, саха тылын боппуруостарын тула кэпсэтиибитин ааҕыҥ.

Учууталлар күрэстэрэ

— Рустам Николаевич, бу иннинэ күрэстэргэ кытта сылдьыбытыҥ дуу? Быйылгы күрэс хайдах ааста?

— Урут соччо кытта сатаабат этим. Саха тыла.com саайтым өрөспүүбүлүкэтээҕи күөн күрэскэ маҥнайгы миэстэни ылбыта. Дьааҥыга үлэлиир кэммэр 2010 сыллаахха — Учуутал сылыгар ыытыллыбыт улуустааҕы “Бастыҥ эдэр учуутал” күрэскэ маҥнайгы миэстэлэммитим.

Икки-үс сыллааҕыта, күрэскэ кыттыаҥ этэ диэн ыйыта сылдьыбыттарын сөбүлэспэтэҕим. Быйыл сөбүлэһэн, ахсынньыттан саҕалаан бэлэмнэнэн барбыппыт.

Кинигэни ааҕар оҕо син биир ааҕар, мэниктиир оҕо син биир мэниктиир. Ол гынан баран, куйаар ситимэ олус көҥүл-босхо барбыт кэмнээх этэ. Оҕоҕо ханнык баҕарар көрүҥнээх информация тиийэрэ, оҕо булан ылара, көрдөөбөтөҕүнэ даҕаны бэйэтэ тахсан, көстөн кэлэр түгэннэрдээҕэ.

Түһүмэхтэрэ үксүн уларыйбаттар. Сүрүн түһүмэхтэринэн уруок уонна кылаас чааһа буолаллар. Ону таһынан, учуутал үлэтин уопсай ситимин көрдөрөр мэтэдиичэскэй мастарыскыай баар. Маны барытын ааспыт кэннэ түмүктүүр түһүмэххэ тахсыбыт лауреаттар маастар-кылаас көрдөрөллөр. Мин былырыыҥҥы күрэскэ сылдьыбатаҕым. Иллэрээ сыл ыйытыы-хоруй быһыытынан ыытыллар түһүмэҕи киирэн көрбүтүм. Быйыл ити оннугар маастар-кылаас баар.

— Эн бэйэҥ ханнык түһүмэҕи ордук сэргээтиҥ?

— Түһүмэхтэр бэйэ-бэйэлэрин кытта майгыннаспат буолан учууталы угуйар, туох бэлэмнээххин көрдөрөр өрүттэрдээх. Биллэн турар, саамай сүрүн түһүмэҕинэн уруогу ыытыы буолар. Учуутал уруок нөҥүө туох баар сатабылын, билиитин-көрүүтүн, оҕону өйдүүрүн, биридимиэтин билэрин арыйар… Миэхэ ордук чугас маастар-кылаас түһүмэх этэ. Биир идэлээхтэрбэр хоһоон суруйуутун сатабыл быһыытынан көрдөрөргө дьулуспуппун сэҥээрдилэр, сорудаҕын сөпкө өйдөөбүппүн дии санаабытым.

Бүтүн Арассыыйатааҕы түмүктүүр түһүмэх балаҕан ыйыгар Улан-Удэ куоракка ыытыллыахтаах.

Саха тыла уонна бүгүҥҥү оҕо

— Эн сүүбэччэ сыл учууталлаатыҥ. Бу сыллар тухары оҕо төрөөбүт тылы билиитин таһыма төһө түстэ дии саныыгын? Ол төрүөтэ тугуй?

— Ити туһунан учууталлар эрэ буолбакка, көхтөөх төрөппүттэр, уопсастыбанньыктар, суруналыыстар даҕаны өрүү болҕомто киинигэр, харах далыгар илдьэ сылдьабыт. Билиҥҥи оҕо оҕо быһыытынан, сыһыанынан туох да уратыта суох. Кинигэни ааҕар оҕо син биир ааҕар, мэниктиир оҕо син биир мэниктиир. Ол гынан баран, куйаар ситимэ олус көҥүл-босхо барбыт кэмнээх этэ. Оҕоҕо ханнык баҕарар көрүҥнээх информация тиийэрэ, оҕо булан ылара, көрдөөбөтөҕүнэ даҕаны бэйэтэ тахсан, көстөн кэлэр түгэннэрдээҕэ. Бу дьаҥ уонна хааччахтааһын кэнниттэн итиннэ сыһыан арыый даҕаны уларыйда. Итинтэн, бастатан туран, төрөөбүт тыл эйгэтэ, култуура, литэрэтиирэ уйан миэстэнэн буолар эбит дии санаатым. Ону харыстыыр, сороҕор, уустук буолан ылар. А. Е. Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй “Ойуун түүлэ” поэматыгар “Аны биирдэ өлө-өлө тиллэн көрүөҕүҥ. Аны биирдэ умса-умса күөрэйэн ылыаҕыҥ” диэн этиитэ баар. Тус бэйэм итини хайдах эрэ формула курдук ылынабын, туох барыта түһүүлээх-тахсыылаах. Билигин тылбытыгар соччо үчүгэйэ суох кэм диэн ааттыыр буоллахпытына, сотору өрө күөрэйии кэмэ кэлиэхтээх. Ол өрө күөрэйэр кэми хантан ылыахпытый? Кэтэһэн олорбокко төрөппүт, учуутал, суруналыыс, тойон-хотун… бэйэбит кыра да кылааппытын киллэрдэхпитинэ ситиһиэхпит.

Биллэн турар, кыһалҕа үгүс. Саха оскуолатын ахсаана элбиэхтээх, оҕолорбутун саҥа ньымаларынан үөрэтэргэ дьулуһуохтаахпыт, бэйэбит сүүрүөхтээхпит-көтүөхтээхпит. Оччотугар сорох кыһалҕаны түргэнник быһаарыахха сөп.

Соҕотох оскуола

— “Айыы Кыһата” Саха сиригэр сахалыы тыыннаах биир тарбахха баттанар оскуола. Сахалыы эйгэни тэрийиигэ туох үлэни ыытаҕыт?

— “Айыы Кыһата” гимназия 2005 сыллаахха тэриллибитэ. Бастатан туран, Арассыыйа үтүөлээх учуутала Л. П. Шамаева сирэй эппиэтинэс сүгэн, сүүрэн-көтөн, таһымнаах, сахалыы эйгэлээх оскуоланы тэрийэн сүүрбэ сыл устата салайан илдьэ кэллэ. Иккиһинэн, ити түмүгэр “Айыы Кыһата” Саха сирин сахалыы тыллаах саамай улахан оскуолатынан буолла. Биһиэхэ күн бүгүн үлэлии турар 50‑ча кылаас барыта сахалыы, манна 1800 кэриҥэ үөрэнээччилээхпит, 150‑тан тахса үлэһиттээхпит.

Гимназия хара маҥнай тэриллиэҕиттэн оҕоҕо тылы дьарык нөҥүө үөрэтэбит уонна ол тула сахалыы эйгэни тэрийэбит. Бу сайыҥҥы ыйдарга айаммыт, лааҕырбыт, о. д.а. тэрээһиннэр буолаллар. Холобур, “Мандар кыһатыгар” биһиги оскуолабыт биир бастакынан сылдьыбыта, сатыы хаамыыларбыт, биир да сылы көтүппэккэ (дьаҥ кэмигэр эрэ быстах тохтоон ылбыта) оҕолорбутун куйуурга, муҥхаҕа илдьэбит. Уонна оскуола ыһыаҕа улахан нэһилиэк ыһыаҕар тэҥнээх, үөрэнээччи, төрөппүт барыта тахсар. Аахтахха, ити курдук тэрээһин элбэх. Үгэс, дьарык нөҥүө оҕоҕо сахалыы эйгэни тэрийии “Айыы Кыһатын” биир сүрүн уратыта буолуон сөп.

Тирэх матырыйааллар

— Рустам Николаевич, саха тылын учууталларыгар көмөлөөх бэйэҥ саайтаах этиҥ. Билигин ханна тиийдэ?

— Бырайыак быһыытынан биэс сыл толору үлэлээбитэ. Учуутал ирдэбилиттэн көрөн ыстатыйалардаах, күрэстэрдээх этэ. Хааччахтааһыны биллэрбиттэрин кэнниттэн домен Арассыыйа иһигэр үлэлээбэт буолбута. Биллэн турар, Арассыыйатааҕы доменнар бааллар эрээри, төлөбүрдээх. Саайт сайдан истэҕин ахсын төлөөтөххө эрэ үчүгэйдик үлэлиир эбит диэн өйдөөбүтүм, бэйэм төлөөн илдьэ сылдьыбытым. Билигин Вконтакте социальнай ситимҥэ биллэриилэри, кыра ыстатыйалары таһаарар Саха тылын эйгэтэ канал баар.

Аҕыйах сылтан бэттэх кыһалҕаттан нууччалыы-сахалыы тылынан кэпсэтинньиги таһааран эрэбит. Сыллата саха тылын көннөрү, “кэл-бар” эрэ диэн таһымынан билэр биир-икки оҕо хайаан даҕаны кэлэр. Быйыл букатын сахалыы өйдөөбөт оҕо кэллэ. Биһиэхэ ити эмиэ кыһалҕа. Бу оҕолор үөрэх бырагырааматыттан хаалбаттарын туһугар, балачча өр толкуйдаан, урукку өттүгэр Т. И. Петрова оҥорбут босуобуйаларын көрөн, оҕоҕо салгымтыата суох буоларын курдук Тыл күнүгэр сөп түбэһиннэрэн маҥнай куйаар ситимигэр кэпсэтинньик таһаарбытым. Хас да киһи көрөн баран босуобуйа курдук оҥорорбор көрдөспүттэрин, мэтэдиичэскэй ыйыыта-кэрдиитэ суох альбом быһыытынан таһаартардым. Син балачча тарҕанна. Кэпсэтинньиги ол оҕолорбор туттаран кэбиһэбин уонна көннөрү билэр тылларын этэллэриттэн саҕалаан, араас сорудахтары биэрэбин. Сороҕор соруйан сыыһалаах таһааран сыыһатын булларабын. Күһүҥҥүттэн саҕалаан үлэлэһэн, сахалыы букатын билбэт үөрэнээччим судургу сахалыы тыллары өйдүүр буолан эрэр. Биллэн турар, төрөппүттэри кытта эмиэ үлэлэһэбит. Төрөппүт оҕотун кытта дьиэтигэр дьарыктаммат түгэнигэр, биһиги нэдиэлэҕэ үстэ-түөртэ көр сөр дьон көдьүүспүт кыра буолар. Ити курдук кыһалҕаттан тахсыбыт оонньуу аҥаардаах альбомнар.

Учууталлар сийиэстэрэ

— Быйыл төрөөбүт тыл, литэрэтиирэ, култуура учууталларын сийиэһэ ыытыллыахтаах. Төһө бэлэмнэнэн эрэҕит?

— Биһиги маҥнай саарбахтыы санаабыппыт, олох-дьаһах хайдах бара турарын бэйэҕит билэҕит. Аккаастаатахтарына даҕаны киһи омнуолаабат этэ. Ол гынан баран, Ил Дархан, Бырабыыталыстыба сийиэс ыытыллар диэтилэр. Бэлэмнэнии бара турар. Иккис сийиэскэ бэркэ үлэлэспит миниистири бастакы солбуйааччы А. П. Аргунова атын үлэҕэ көспүтэ. Кини биһиги эйгэбитин салайан сылдьыбыт буолан, элбэх боппуруоһу быһаарбыппыт: сийиэс ыытыллыбыта, саха тылын үөрэтии кэнсиэпсийэтэ оҥоһуллубута… Сийиэһи ыытыы былаана, ким, туохха эппиэттээҕэ баар. Биһиги үһүс сийиэскэ отчуоттаныахтаах пууннары оҥорбуппут, бигэргэммитэ. Ону булгуччу ирдэһиэхпит. Бастакы уонна иккис сийиэс түмүгүнэн туолбакка хаалбыт пууннары дьүүллэһии тахсара буоллар бэрт этэ. Билигин да араас боппуруос күөрэйэн тахсар, холобур, оскуолалар 5 күннээх үөрэххэ көһүүлэрэ, саха тылын чааһын аҕыйатыы, о. д.а. Онон, быйылгы сийиэскэ олус сэргэх кэпсэтии тахсыа диэн үгүс учуутал эрэнэбит.

ХААРТЫСКА РУСТАМ КАЖЕНКИН ТУС АРХЫЫБЫТТАН