Бөх сокуонун тутустахха…

Бөх-сах ыһыллыыта – айылҕа харыстабылын биир сүрүн кыһалҕата. Ыраас сири-уоту сыбаалкаҕа кубулутуу эпидемиологическай кутталга тэҥнэһэр. Ол эрээри түбэһиэх сиргэ бөҕү-саҕы ыһыы, фекалканы сүөкээһин тахсар. Маны таһынан, кытаанах хомунаалынай бөх-сах мээнэ ыһыллан, сыбаалкаҕа кубулуйуута улуустар уонна киин куораппыт кытыы сирдэригэр көстөр. Бөҕү-саҕы тиэйиигэ уларыйыылар Арассыыйаҕа 2019 сылтан саҕаламмыттара. Ол курдук, биир эрэгийиэннээҕи операторы кытта дуогабардаһан бөҕү тиэйиини тэрийии олохтоммута.

Бөх сокуонун уустуктара

Тыа сирин нэһилиэктэрин бөҕүн тиэйиигэ туспа сокуон суох. «Об отходах производства и потребления» диэн 89 №-дээх Федеральнай сокуон бэс ыйын 24 күнүгэр 1998 сыллаахха тахсыбыта. Бу сокуоҥҥа ахсынньы 27 күнүгэр 2019 сыллаахха уларытыылар киирбиттэрэ. Бу бөҕү тиэйиигэ сүрүн сокуон буолар. Бастаан кытаанах тобохтор (твердые бытовые отходы) уларыйан, кытаанах хомунаалынай тобохтор (ТКО-ҕа) диэҥҥэ кубулуйбута. Ол эрээри, өйдөбүллэрэ биир. Бөҕү тиэйии тэрээһинэ төһө сөпкө ыытылларый? Сыбаалка элбээһинэ нэһилиэнньэ доруобуйатыгар, айылҕаҕа хайдах дьайарый? Урукку өттүгэр хас биирдии ыал бэйэтин бөҕүн бэйэтэ дьаһанан олорбута. Умайарын уматан, атынын сыбаалкаҕа тиэйэн. Сокуон хараҕынан бөҕү харайыы аныгы реформатын быраабылалара маны барытын бэрээдэктиир соруктаахтар. Ол эрээри хомунаалынай өҥөнү тыа сиригэр киллэрии үлэтэ тоҕо бытааннык барарый? Кытаанах хомунаалынай тобохтор (ТКО) тыа сиригэр ханнык уустуктары үөскэтэллэрий? Нэһилиэк ахсын син бөх кутуллар анал баахтар кэчигирэспит буолаллар. Ол эрээри тоҕо эрэ дьон манна бөҕүн-саҕын тиэйэргэ ыксаабат. Тоҕо диэтэххэ, сорох нэһилиэктэр күн бүгүнүгэр диэри эрэгийиэннээҕи операторы кытта дуогабардаһа иликтэр.

Сылдьыбыт сирбит барыта сыбаалкаҕа кубулуйар дуо?

Аны тыа быыһыгар дьон уот оттунан аһаабыт сиригэр бөх-сах ыһылла сытар буолар, хомуйар диэни билбэттэр. Бөхтөрүн барбах бакыаттаан баран хаалларан барбыт түгэннэрэ элбэх. Норуот күүһүнэн, волонтердар көмөлөрүнэн ыһыллыбыт бөх-сах кэлэр шашлык сезонугар диэри хомуллар. Онтон эмиэ хатыланар. Оттон тыа сиригэр хайдаҕый?

Кытаанах хомунаалынай тобохтору харайар былаһааккаҕа баар баахтарга эбэтэр куулларга, анал мөһөөччүктэргэ кутан баран
болдьоммут күҥҥэ олбуорун таһыгар эрэгийиэннээҕи оператор үлэһитэ кэлэн тиэйэригэр табыгастаах гына ууруохтаах.

Билигин Федеральнай сокуон хараҕынан нэһилиэктэргэ бөх-сах иһин эппиэтинэһи олохтоох дьаһалта сүгэр. Кытаанах хомунаалынай тобохтору кутарга анаан улуус нэһилиэктэрин ахсын хастыы да баахтаах бөх кутар сирдэр оҥоһуллубуттара. Бу баахтарга кутуллубут бөҕү-саҕы ыт-кус ыспатын диэн күрүөлэниэхтээх. Быһата, куоракка элбэх кыбартыыралаах дьиэлэр бөхтөрүн кутар сиргэ майгынныахтаах. Биһиги тыйыс усулуобуйалаах эрэгийиэммит улуустарыгар бөҕү тиэйии ньымата төһө сөптөөҕүй? Этэр курдук судургутук эрэгийиэннээҕи оператор хас нэһилиэк ахсын тиийэн бөҕү тиэйэр кыахтаах дуо? Саас, күһүн нэһилиэктэр икки ардыларыгар суол алдьаннаҕына, тиэхиньикэ кэмигэр тиэйбэтэҕинэ, бөх мунньуллан нэһилиэк иһэ сыбаалкаҕа кубулуйуо суоҕа дуо? Бу үлэ нэһилиэктэргэ туох уустуктары үөскэттэ?
Ленскэй оройуонун Чамча нэһилиэгин баһылыга Алексей Тартыев:
— Эрэгийиэннээҕи оператор Ленскэйгэ баар. Онтукпут нэһилиэктэри кытта билиҥҥитэ дуогабардаһа илик, элбэх мунньах да кэнниттэн сыанатын быһаарбакка сылдьаллар. Холобур, сорох нэһилиэктэр ыраах сыталларынан, хайдах буолуохтааҕын ситэри быһаара иликтэр. Билиҥҥи туругунан нэһилиэкпитигэр дьон бөҕүн буочукаҕа уматар. Нэһилиэкпититтэн 6 км тэйиччи сиргэ улахан дьаама баар, сорохтор онно тиэйэллэр, сорохтор Ленскэйгэ улахан сыбаалкаҕа илдьэллэр.

Куоракка туох сыта аҥылыйда?

Бу күннэргэ “Жилкомсервис” тэрилтэ салалтатын кытта Дьокуускай куорат сыбаалкатыгар сырыттыбыт. Саас халлаан сылыйыыта уонна сайынын Бүлүүлүүр суолунан сыбаалка ыар сыта аҥылыйан олорооччу. Ону ол диэбэккэ, сайынын отонньуттар, тэллэйдьиттэр бу эҥээр хото сир астыыллар, сынньаналлар. Бу күннэргэ суруналыыстары кытта сыбаалкаҕа сылдьыы сүрүн соругунан туох эрэ умайбыт дьаар сыта тунуйуутун быһаарыы буолбута. Ол эрээри сыбаалкаҕа сырыы түмүгүнэн, сыбаалка бэйэтин сытыттан ураты атын умайбыт сыт баара биллибэтэ.

Куорат олохтоохторуттан бөҕү тутабыт

“Жилкомсервис” тэрилтэ салайааччыта Юрий Спиридонов:
— Урукку өттүгэр куорат сыбаалкатыгар таһаҕас тиэйэр массыыналар үөһээ таһааран сүөкээн кэбиһэллэрэ, ол бөх көмүллэрэ. Билигин бөҕү арыый атыннык харайабыт. Мин Татарстаан, Барнаул, Новосибирскай эҥээр бөх кутар полигоннарын хайдах дьаһанан олороллорун ыйыталаһан турардаахпын. Биһиги манна бөҕү араарбаппыт, көмөбүт уонна кумах куттаран баран бульдозерынан тэҥнэтэн, сири дьиппинитэн кэбиһэбит. Биһиэхэ кумах икки көрүҥэ баар. Хайа уонна өрүс кумахтара. Кыһынын биһиги өрүс кумаҕын кутабыт. Кумаҕы кутуу бөх сытан эрэ умайан тахсыбатын туһугар оҥоһуллар. Тоҕо диэтэххэ, ардыгар дьон умайа сылдьар бөҕү эмиэ аҕалан кутуохтарын сөп. Холобур, табах тобоҕо бөҕү сиэн умайан тахсыан эмиэ сөп. Сайынын биһиги хайа кумаҕын туттабыт. 40 туонналаах улахан булдьозеры туһанабыт. Сүрүн болҕомтону сыбаалка кытыытынааҕы тыа саҕатыгар уурабыт. Манна икки төгүл элбэх кумаҕы кутабыт. Тыал хайа диэки үрэриттэн улахан суолталаах буолар. Бу судургутутан кэпсээтим, ис дьиҥэр, үлэ-хамнас манна түүннэри-күнүстэри ыытыллар. Маны сэргэ, куорат олохтоохторо бөхтөрүн-сахтарын тыаҕа мээнэ кутуохтарын оннугар Бүлүүлүүр тракт 9 км, ол эбэтэр сыбаалкаҕа аҕалан 1,5 м3 диэри босхо быраҕыахтарын сөп. 2024 сыл муус устар 21 күнүттэн ахсынньы 31 күнүгэр диэри нэһилиэнньэттэн 2 643 м3 диэри бөх тутуллубут. Сыл саҕаланыаҕыттан
41 м3 бөҕү туттарбыттар.

Хоту улуустар хайдах дьаһанан олороллоруй?

“СӨ ГУП ОДьКХ” кытаанах хомунаалынай тобохтору кытта үлэҕэ салаа салайааччыта Ольга Матвеева:
— ОДьКХ ГУП 2019 сылтан Арктическай зонаҕа кытаанах-хомунаалынай бөҕү харайыыга эрэгийиэннээҕи оператор өҥөтүн оҥорор: Абый, Аллайыаха, Анаабыр, Булуҥ, Үөһээ Халыма, Дьааҥы, Эдьигээн, Муома, Аллараа Халыма, Өлөөн, Орто Халыма, Усуйаана уонна Эбээн Бытантай улуустарыгар. Бүгүҥҥү күҥҥэ 21 нэһилиэк эрэгийиэннээҕи операторы кытта дуогабар түһэрсэн олорор. Бу дьыл тохсунньу 1 күнүнээҕи туругунан, нэһилиэнньэ 49,1% эрэгийиэннээҕи оператор өҥөтүнэн туһанар. Арктическай зонаҕа
биир м3 бөх 1444,1 cолк. тэҥнэһэр. 2024 сыл түмүгүнэн 121 354 м3 кытаанах-хомунаалынай тобох тиэллибит. Барыта 15 тыһыынча дуогабар түһэрсиллибит. Арктическай зонаҕа уопсайа 1903 бөх кутар баах, 948 былаһаакка баар. 2020–2023 сылларга “ОДьКХ” ГУП өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүн суотугар улуустарга бөҕү уматар (обезвреживание) сэттэ (оборудование) эбийиэк оҥоһуллубута. Бу эбийиэктэр докумуоннара ситэн, экология судаарыстыбаннай эспэртиисэтин ааспыттара. Бөҕү 90% кыччатар соруктаах. Онон бүгүҥҥү күҥҥэ Аллайыаха Чокуурдааҕар, Усуйаана Депутатскайыгар уонна Уус Куйгаҕа, Анаабыр Сааскылааҕар бөҕү суох оҥорор эбийиэктэрэ оҥоһуллубуттар.

Түмүк

СӨ Бырабыыталыстыбатын 2016 сыллааҕы «Об утверждении порядка накопления твердых коммунальных отходов на территории РС (Я)» уурааҕынан чааһынай секторга олорор дьон бөхтөрүн икки көрүҥүнэн харайыахтарын сөп.
Ол курдук, кытаанах хомунаалынай тобохтору харайар былаһааккаҕа баар баахтарга эбэтэр куулларга, анал мөһөөччүктэргэ кутан баран болдьоммут күҥҥэ олбуорун таһыгар эрэгийиэннээҕи оператор үлэһитэ кэлэн тиэйэригэр табыгастаах гына ууруохтаах. Бөҕү хомуйуу көрүҥэ тыа сиригэр эрэгийиэннээҕи оператор уонна олохтоох дьаһалта биир уопсай сүбэлэринэн оҥоһуллуохтаах. Нэһилиэккэ дьиэ-уот ханан турарынан, суол-иис туругун учуоттаан, бөҕү тиэйэр массыына сылдьар хайысхата барыта учуоттаныахтаах.

ААПТАР ХААРТЫСКАҔА ТҮҺЭРИИТЭ.