“Бэйэ аһын-үөлүн дэлэтиэхтээхпит”

Соторутааҕыта СӨ тыатын хаһаайыстыбатын уонна аска-үөлгэ бэлиитикэтин миниистиринэн Артем Александров анаммыта. Бүгүн  Артем Александровиһы кытта анаан-минээн кэпсэттибит.

– Артем Александрович, бэйэҥ төрдүҥ-ууһуҥ, идэҥ, урут ханна үлэлээбитиҥ туһунан ааҕааччыларбытыгар кэпсиэҥ дуо?

– Мин Ньурба улууһун Таркаайы сэлиэнньэтиттэн төрүттээхпин. Биэс оҕо­лоох ыалга (4 уол, 1 кыыс) иккис оҕонон 1980 сыллаахха  күн сирин көрбүтүм. Марха орто оскуолатын бүтэрэн баран, Дьокуускайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын техникумугар үөрэнэн тыа хаһаа­йыстыбатын бородууксуйатын астааһын технологын идэтин ылбытым. 2006 сыллаахха ДьГТХА-гар кэтэхтэн үөрэнэн бүтэрэн, Ньурбам улууһугар тиийэн экэнэмииһинэн, буҕаал­тырынан үлэлээбитим. 2007 с. нэһилиэгим олохтоохторо баһылыгынан талбыттара, онно улууспар 27 саас­таах саамай эдэр баһылык этим. 2009 сыллаахха оччолорго Ньурба оройуонун баһылыга В.М.Прокопьев ыҥырыытын ылынан, тыа хаһаайыстыбатын боппуруостарыгар улуус баһылыгын солбуйааччынан 2012 сылга диэри үлэлээбитим.

2016 сылтан өрөспүүбүлүкэбит биир тутаах тыа хаһаа­йыстыбатын  министиэрис­тибэтигэр сүрүн хайысханы – дьиэ кыылын-сүөлүн иитиигэ, племенной үлэҕэ, кэпэрээссийэҕэ уонна дьоҕус киэптээх хаһаайыннааһыҥҥа департамены салайбытым. Онтон 2021 сыл сэтинньититтэн тыа хаһаа­йыстыбатын миниистирин солбуйааччынан ананан үлэлээн кэллим.

Миниистиринэн анаммытым кэннэ: “Александров диэн эмиэ олигарх уолаҕын дуо?” – диэн биир аҕам саастаах киһи  төлөпүөнүнэн ыйытан соһуппута. Аҕабыт Марха сопхуоска 30-ча сыл тырахтарыыстаабыта, ийэбит уһуйааҥҥа ньээҥ­кэлээбитэ. Дьонум 5-6 ынахтан аччаппакка хороҕор муос­тааҕы иитэн кэлбиттэрэ, онон оҕо эрдэхпиттэн от-мас үлэтин эппинэн-хааммынан билэн улааппытым.

Ийэбит өттүнэн Аканаттан сыдьааннаахпыт. Эбэбит Ленин, Үлэ Кыһыл Знамята уордьаннаах ньирэй көрөөччү этэ. Ааттаах-суоллаах, туруу үлэһит, уордьаннаах Дэлиэнэ диэн этэ. Гавриил Чиряевы кытта ССКП 24-с  сийиэһигэр 1971 с. Москва куоракка  дэлэгээтинэн сылдьыбыта. Онон тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар үлэлиирим төрүт хааммар баар диэн этиэхпин сөп.

Тугу гыныахха?

– Ил Дархаммыт Айсен Николаев: “Тыа сирин олохтоохторун үлэлэрэ, талааннара уонна дьыалабыай көхтөрө кинилэргэ дьиҥнээх дохуоттарынан буолуохтаах”, – диэн чопчулаабыта.  2029 сылга тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын кээмэйин улаатыннарар соругу туруор­бута. Ол туһугар тугу гыныахха?

–  Сүрүн сорукпут диэн бэйэ­битин аһынан-үөлүнэн толору хааччынар усулуобуйаны тэрийиэхтээхпит, бу туох-ханнык иннинэ бэйэ оҥорон таһаарар табаардарын уонна өҥөлөрүн сайыннарыыга туһуламмыт стратегическай Ыйаах барылыгар чопчуланар. Онуоха эт уонна үүт бородууксуйаны оҥорон таһаарыы кээмэйин 2029 сылга диэри 30-туу бырыһыанынан үрдэтии ситиһиллиэхтээх.

Саҥа технологиялары киллэрэн, илии үлэтин чэпчэтэр тосхоллору тобулуохтаахпыт, улахан кыамталаах тэрилтэлэри тэрийэн, үлэлэтэр баҕалаахпыт. Онуоха федеральнай бүддьүөттэн инвестицияны тардан, үлэлиэн баҕалаах хампаанньалары үлэлэтиини ситиһиэхтээхпит.

Тыа сирин нэһилиэктэригэр оҥорон таһаарыыны кэҥэтиини, үлэ саҥа миэстэлэрин тэрийиини, тыа сирин инфраструктуратын сайыннарыыны, социальнай индикатордары үрдэтиини сүрүн сыалынан туруорабыт.

Тыа сиригэр экэниэмикэ саҥа тиһигэ үлэлиэхтээх. Олохтоох нэһилиэнньэ дьарык­таах, дохуоттаах буолуутугар ханнык кэскиллээх хайысхалар баалларын үөрэтэргэ, олоххо киллэрэргэ тоҕоостоох кэм кэллэ. Мүөтү оҥорон, сир аһын, эмтээх оттору хомуйан, дьон эбии дохуот аахсар, астыыр салааны сайыннарар кыахтанна.

Өйдүүргүт буолуо, Саха сиригэр 2012 сылга мүөтүнэн дьарыктанар дьон ахсаана биэс тарбах иһигэр этэ. Билигин бу көрүҥҥэ 30 тахса урбаанньыт регистрацияламмыта, 100-тэн  тахса киһи бэйэтэ дьарыктанар.

Тыа сиригэр үлэлиэх-хамсыах баҕалаах дьоҥҥо баар аныгы кыахтары, технология­лары чугаһатан, кэскиллээх өттүн тэниттэххэ, хайаан да үтүө түмүктэр кэлиэхтэрэ.

– Саха сирин тыатын хаһаайыстыбатын сайдыытыгар  туох саҥа сүүрээн, сайдыы баарын бэлиэтиигин?

–  Саҥа сүүрээн быһыытынан Саха сирин тыатын хаһаайыстыбатын сайдыытыгар мүөтү оҥорууну, сыыппара трансформа­циятыгар көһүүбүтүн ааттыахха сөп. Ситэриилээх бы­­лаас кумааҕынан үлэтэ аччатыллан, электроннай доку­муон, цифровой учуот диэҥҥэ көһүүбүт саҕаланна. Роботынан ынаҕы ыаһын, квадрокоптеры сир аэросъемкатыгар, дьиэ кыылын учуоттааһыны  туһаныы эҥин курдук киэҥник туһаныллыахтаах. Кэлэр сылтан Хаҥаласка “Убойный пункт с глубокой переработкой” диэни киллэриэхпит. Аһы-үөлү оҥорор тэрилтэлэргэ үп-харчы өттүнэн чэбдигирдии хайысхатынан оҥоһуллан тахсар бородууксуйа чэпчиирин ситиһэр сорук турар. Хаһаайыстыбалар саҥа технология киирэригэр көрүүлэрин уонна үлэ­лиир ­суолларын-иистэрин чопчу стратегията баар буолуохтаах. Үөһэттэн соҥнооһун суох буолуохтаах. Хас биирдии улуус тыа хаһаайыстыбатыгар стратегията көмүскэнэн, ол чэрчитинэн үбү-харчыны көрүөххэ.

– Тыа хаһаайыстыбатын кэпэрээссийэтин өйүүргэ ханнык дьаһаллары, быһаарыылары ылыныаххытый?

– Тыа хаһаайыстыбатын кэпэрээссийэтин эрэги­йиэннээҕи сокуонун барылын бэлэмнии сылдьабыт. Быһата, улахан пиэрмэрдэри, кэпэрэтииптэри өйөөн, онно туһуланар сокуону бигэргэттэрэр курдук үлэ ыытыллар. Онон Горнай улууһун салалтатын кытта стратегичес­кай сессияны тэрийдибит. Кэпэрээссийэ, бөдөҥ бааһынай хаһаайыс­тыбалар нөҥүө күн бүгүн тыа хаһаайыстыбатын ­производствотын нэһилиэктэргэ тэрийэр кыах баар буол­ла. Эрэгийиэн, федеральнай өттүттэн үбү көрөн сүөһү-сылгы ахсаана аччаабатын туһугар, нэһилиэктэргэ кэпэрэтииби салайар кыахтаах эдэр дьон үлэлии кэлэллэригэр сөптөөх усулуобуйа тэриллиэхтээх.

“Хамнас үрдүүрүн ситиһиэххэ”

– Саҥа миниистир  ананнаҕына дьон үксүн туох саҥаны киллэриэй диэн интэриэһиргииллэр. 

–  Ил Дархаммыт Айсен Николаев “уруккулуу  олорон бүтүҥ” диэн этэр. Билигин баар мэхэньиисимнэрбитигэр уларытыылары киллэрэн, улуус салалталарын кытта үлэлиэх­питин наада. Каадыр боппуруо­һугар тохтоотоххо, агрооскуолалартан саҕалаан, тыа хаһаа­йыстыбатыгар идэ ылбыт ыччат  саҥалыы көрүүлээх салайааччы буолан тахсыахтаах. Тоҕо тыа хаһаайыстыбатын үөрэҕин ылбыт исписэ­лиис “Анаабыр алмаастарыгар” барарый? Тоҕо диэтэххэ, тыа хаһаайыстыбатыгар орто хамнас – 47000 солкуобай. Бачча  хамнас­таах хайдах тыа сирин ипэтиэкэтин ылан, төлөһүөй?! Онон бу салааҕа хамнас үрдүүрүн ситиһиэхтээхпит. Улуус салалтата хараҕа умайа сылдьан үлэлиэхтээх. Онон, мин санаабар, улуус, нэһилиэк баһылыктара тыа хаһаайыстыбатын хамсатыахтаахтар.

Саха сирин  Ил Дарханын  Айсен Николаев, дойду баһылыгын В.Путин туруорар соруктарын холбуу тутан, билиҥҥи олох ирдэбилигэр сөп түбэһиннэрэн, толоруохтаахпыт. Ол курдук, билигин омук тиэхиньикэтин солбу­йуу өттүгэр толкуйу тобулабыт. Онон Кытай ырыынагын кытта ыкса үлэлэһэр ньымалары таба  туһаммыт киһи диэн баҕалаахпын.

Кировскайы чөлүгэр түһэриигэ

– Артем Александрович, быйыл Кировскай куораты чөлүгэр түһэриигэ кытынныҥ.

– Кировскай куоракка оробуочай бөлөх салайааччытынан үлэлээн кэллим. Айсен Сергеевич туруорбут былааннаах үлэлэрин бастакы түһүмэҕин иилээн-саҕалаан, иккис оробуочай бөлөххө туттардым. Онно ДНӨ бырабыыталыс­тыбатын кытта ыкса сибээһи олохтооһун, тирэх пууҥҥа үлэ­лиир уолаттары кытта байыаннай дьайыыга сылдьар дьоммутугар малы-салы, тиэхиньикэни тиэрдии соругун толоруу этэ. Донецкайга үлэбин бэйэбин  тургутуу курдук сыаналыыбын. Олох биир кэрчигин ааһарбар кыаҕы биэрбитигэр өрөспүүбүлүкэм баһылыгар А.С.Николаевка махтанабын. Арассыыйа уонна Саха сирэ Украина националистара урусхаллаабыт эбийиэктэрин чөлүгэр түһэриигэ кытынныбыт. Онно олохтоох дьон хайдах курдук олоххо тардыһыылаахтарын харахпынан көрөн кэллим. Саҥа эрэгийиэннэр бурдугу үүннэриинэн дьарыктаналлар. Бу эрэгийиэннэр холбоспуттарын түмүгэр 5 мөл. туонна кэриҥинэн Арассыыйа бурдуга эбилиннэ диэххэ сөп. Хомойуох иһин, Донецкайга 20 тыһыынча эрэ сүөһү ордон хаалбыт. Онон кинилэргэ тыа хаһаайыстыбатын өттүгэр күүстээх хамсааһын, дьаһал ирдэнэр.

Түмүкпэр, Сахабыт сирин уолаттара кыайыы көтөллөөх этэҥҥэ дойдуларыгар эргиллэн кэлэллэригэр ис сүрэхпиттэн баҕарабын.