Бэлэх дуу, бэрик дуу?

Соторутааҕыта биир билэр дьахтарым балыыһаҕа сытан тахсарыгар, маннык ыйытыылаах буолла: “Балыыһаттан тахсалларыгар бары бырааска уонна сиэстэрэлэргэ хайаан да бэлэх биэрэллэр үһү. Онно тугу биэриэххэ сөбүй?”

Онуоха бөлөххө баар дьон бары сүбэлээтилэр.

— Сибэкки уонна кэмпиэт.

— Ээ, суох, сибэккини быраҕан кэбиһэллэр үһү.

— Күн аайы кэмпиэт сииллэрэ буолуо, хал буоллулар ини…

— Эс, миэхэ сыаналаах сакалааты биэрдэхтэринэ, үөрээччибин.

— Оччоҕо үчүгэй кофе уонна ханньаак. Классика.

— Москва быраастара ыыһаммыт балыгы эрэ ылаллар этэ…

Бырааһы тоҕо арыгыһыт оҥоробут?

Мантан сиэттэрэн, мин төрүүр дьиэттэн тахсарбар, сөхпүппүн санаан кэллим. Оҕону таһаарарга “классика” — бырааска сампаан уонна сибэкки наада диэн эмиэ сүбэлэһии буолбута. “Дьон бары оннук гынар, биһиги эрэ хаалыахпыт дуо?” диэн санааттан.

Онтон доҕоор, оҕону суулаан таһаарар хосторугар киирэ сылдьан көрбүтүм — хос аҥаарыгар сампаан бытыылката бөҕө кыстанан турар, дьыбааҥҥа өрөһөлүү сибэкки дьөрбөтө бөҕө саһаан курдук кыстаммыт, остуолга сакалаат арааһа тэлгэммит… Бу үлүгэр арыгыны ким иһэр?! Бу аҕалбыт сибэккибин бырааспар тиэрдэллэр үһү дуо? Бугул курдук кыстана сытар сибэкки сыаналаммат буоллаҕа. Төрүүр дьиэҕэ билигин балаһыанньа хайдаҕа эбитэ буолла?

Тоҕо, туох сыалтан бырааска арыгы, кэмпиэт биэрэллэрий? Чахчы, босхону барытын иһэр киһи арыгыһыт да буолан барара чахчы, оччотугар доруобуйатыгар улахан охсууну ылар буолбатах дуо? Бырааһы тоҕо арыгыһыт оҥоро сатыыбытый? Оттон күн аайы сакалааты соһо сылдьан сиир киһи саахар диабетынан ыалдьар куттала баар.

Ити урукку сэбиэскэй кэм хаалынньаҥа, атын норуоттар үгэстэрин соҥнооһун быһыылаах — үөрүүнү да, хомолтону да арыгынан бэлиэтээһин. Ол онтон төттөрүтүн, төһөлөөх дьылҕа алдьаммыта, чэгиэн доруобуйа эмсэҕэлээбитэ буолуой?

Чэ, буоллун, кыһаллан-мүһэллэн эмтээбит, ыарыыгын суох оҥорбут, эпэрээссийэлээбит бырааскар ис санааҕыттан махтаныаххын, үөрдүөххүн баҕарар буоллаҕыҥ. Ол эрээри, бу кини үлэтэ ээ, күн аайы уонунан пациены көрөр-истэр. Дьону үтүктэн, саарбах бэлэҕи биэриэхтээҕэр, ис сүрэхтэн махтаммыт ордук буолбатах дуо?

“Учууталларга кылаас төрөппүттэрэ сылга биэстэ бэлэх оҥороллор: Билии күнүгэр, Учуутал күнүгэр, Саҥа дьылга, Дьахталлар аан дойдутааҕы күннэригэр, “Бүтэһик чуораан” тэрээһинигэр. Дьэ, бу тугуй? Киниэхэ бэрт буола сатааһын дуо? Учуутал бэйэтин хамнастаах үлэтин толорор ээ”

Сылга биэстэ бэлэх туталлар

Аны учууталлары ылан көрүөҕүҥ. Учууталларга (ордук алын сүһүөх кылаастар учууталларыгар уонна уһуйаан иитээччилэригэр) төрөппүттэр сылга биэстэ бэлэх оҥороллор: Билии күнүгэр, Учуутал күнүгэр, Саҥа дьылга, Дьахталлар аан дойдутааҕы күннэригэр, “Бүтэһик чуораан” тэрээһинигэр.

Дьэ, бу тугуй? Учуутал бэйэтин хамнастаах үлэтин толорор ээ. Киниэхэ бэрт буола сатааһын дуо? Чэ, идэлээх күнүгэр бэлэх биэрдиннэр. Билии күнүгэр сибэкки дьөрбөтүн тутара эмиэ үтүө үгэс. Оттон Саҥа дьылга уонна Дьахталлар күннэригэр тоҕо бэлэх ылыахтааҕый?

Урут, сокуон кытаата илигинэ, алын сүһүөх кылааһы, эбэтэр, орто оскуоланы бүтэрдэхтэринэ, кылаас салайааччытыгар хас биирдии төрөппүт хастыы да тыһыынча солкуобайы бырахсан, олус сыаналаах бэлэхтэри биэрэр этилэрэ — үрүҥ көмүс илин кэбиһэри, кыһыл көмүс сахалыы ытарҕаны, сахалыы иһит сервиһин, омук дойдутугар сынньана барар путевканы, улахан тэлэбиисэри, миэбэли, төлөпүөнү…

Маны барытын төрөппүттэр бэйэлэрэ көҕүлүүллэр. Төрөппүт кэмитиэтэ бачча сууманы биэрэбит диэн быһаарар, атын төрөппүттэр “оҕобут атын оҕолортон хаалсыа дуо?”, “кэччэгэй диэхтэрэ” диэн санааттан, сөбүлэһэргэ тиийэллэр. Манна учуутал бэйэтэ да төрөппүт кэмитиэтигэр сибис гынара баар суол. Сорох учуутал өссө “бэлэҕин мыыммыт үһү” диэн кэпсэтиилэр тахсааччылар. Дьэ, буоллаҕа…

Учуутал бэйэтин үлэтин толорбутугар тоҕо маннык сыаналаах бэлэхтэри ылыахтааҕый? Холобур, атын үлэһиттэр оҥорбут үлэлэрин иһин эмиэ бэлэх көрдөөтүннэр? Суруналыыс кыһаллан-мүһэллэн, туох баар маастарыстыбатын ууран суруйбут, киэҥ эйгэҕэ таһаарбыт дьоруойун ахсыттан бэлэх эрэйэр буоллун? Чунуобунньук туох эрэ боппуруоһу быһааран баран, эмиэ бэлэх эрэйдин? Хоруупсуйа түүнүгэ, дьэ, үүнэн, тыыллан-хабыллан бардаҕа ол…

Сокуон хараҕынан

Билигин сокуон быһыытынан, педагогтарга (иитээччилэргэ, учууталларга, преподавателлэргэ) бэлэх суумата 3 тыһыынча солкуобайтан тахсыа суохтаах. Мэдиссиинэ уонна социальнай тэрилтэ үлэһиттэригэр бу эмиэ сыһыаннаах. Бу быраабыла Гражданскай кодекс 575‑с ыстатыйатыгар суруллан сылдьар.

Бэлэх диэн туох эрэ өҥөнү оҥорууга төлөһүү буолуо суохтаах, хардары тугу да эрэйбэккэ, ис сүрэхтэн биэрии буолуохтаах (Гражданскай кодекс 572‑с ыстатыйатын 1‑кы пууна). Өскөтүн үлэһит хардары туох эрэ өҥөнү оҥорорун иһин бэлэх бэриллибит буоллаҕына, бэрик диэн ааттанар (Холуобунай кодекс 290 ыстатыйата).

Холобур, оҕо үөрэх дьылын түмүктүүрүгэр учуутал “5” сыананы туруорарын иһин, төрөппүттэр бэйэлэрин парикмахерскайдарыгар босхо сырытыннарар буоллахтарына, бу бэригинэн ааҕыллар. Онтон төрөппүттэр хардары дьайыыны эрэйбэккэ, сыана турбутун кэннэ, ис сүрэхтэриттэн сэртипикээти бэлэхтиир буоллахтарына, бу бэрик буолбат.

Бэриллибит бэлэх суумата 3 тыһыынча солкуобайтан тахса буоллаҕына, үҥүстэхтэринэ, сокуону кэһии буоларынан, үлэһит эппиэтинэскэ тардыллыан сөп, эбэтэр, бэлэҕи атыылаһан ылар бырааптаах.

Холуобунай кодекска бытархай бэриги ылыы иһин ыстараап, эбэтэр, көҥүлү быһыы курдук эппиэтинэскэ тардыы баар (ХК 291 ыстатыйатын 2 пууна). Бытархай бэрик иһин ыстараап суумата — 200 тыһыынча солкуобайга диэри, эбэтэр, үс ыйдаах хамнас суумата, эбэтэр, 1 сылга диэри көҥүлэ быһыллыан сөп.

Оттон бэриги ылыы уонна биэрии иһин ыстараап өссө үрдүк — 1–3 мөлүйүөн солкуобайга диэри, эбэтэр, 3 сыллаах хамнас суумата. Эбэтэр, 10 сылга диэри көҥүлэ быһыллыан сөп.

Бэриги биэрбит киһи эмиэ ыстарааптанар — 500 тыһыынча солкуобайга диэри, эбэтэр, сыллааҕы дохуотун сууматын саҕаны төлүүр. Эбэтэр, 8 сылга диэри көҥүлэ быһыллыан сөп.

Өскөтүн бэлэх суумата 3 тыһыынча солкуобайтан тахсар буоллаҕына, үлэһит салалтатыгар иһитиннэриэхтээх уонна тэрилтэҕэ туттарыахтаах, эбэтэр, атыылаһан ылыахтаах.

Түмүккэ

Маннык балаһыанньаны биһиги бэйэбит күөртүүбүт диэн түмүккэ кэллим. Сөбүлэһэбит, дьонтон хаалсымаары, бэлэх биэрэбит, харчы кыттыһабыт… Бу балаһыанньа хаһан эмит уларыйыа дуо?

САНАА

“Түөрт кылааска ботуччу харчы буолар…”

Мария, элбэх оҕолоох ийэ:

— Чахчы, бу туһуттан мин атын төрөппүттэри кытта өйдөспөт балаһыанньаҕа киирбитим. Мин түөрт оҕом оскуолаҕа үөрэнэр, хас биирдиилэрин кылааһыгар учууталга диэн сылга биэстэ бэлэххэ диэн харчыны хомуйуу буолар. Онтон да атын хомуур элбэх. Элбэх оҕолоох ыалга син ботуччу суума буолар. Бу ким олохтообут үгэһэй? Тоҕо хайаан да биэриэхтээхпитий? Үчүгэйэ бэрт дии! Миэхэ толорбут үлэм иһин ким да итинник бэлэх биэрбэт ээ…

ХААРТЫСКА: ГАЗЕТА.РУ