Бэлиэ суолу хаалларбыта

Иннокентий Пухов төрөөбүтэ 120 сылыгар

Биллиилээх фольклорист Иннокентий Васильевич Пухов быйыл кулун тутар 12 күнүгэр төрөөбүтэ 120 сыла буолла. Итинэн сибээстээн филологическай наука дуоктара, бэрэпиэссэр В.В.Илларионовтан кини олоҕун оҥкулларын туһунан киэҥ ааҕааччыларга кэпсии түһэригэр көрдөстүбүт.

Олоҥхону үөрэтиигэ анаабыта

И.В.Пухов Бороҕон (билиҥ­ҥитэ) Уус Алдан улууһун 1 Курбуһах нэһилиэгэр 1904 с. кулун тутар 12 күнүгэр орто бааһынай ыалга төрөөбүтэ. Сааһыран баран, фольклору хомуйуунан уонна үөрэтиинэн анаан дьарыктаммыт биллэр фольклорис­тыын Г.М.Васильевтыын эт саастыы, онтон саха фольклорис­тикатын аҕатынан аатырбыт Г.У.Эргистэн түөрт сыл аҕа этэ. Иннокентий Васильевич эдэр эрдэҕиттэн сэбиэскэй былаас ыытар бэлиитикэтин өйөөбүт хомсомуол уонна кырастааныскай сэрии сылларыгар аатырбыт кыһыл хамандыыр К.К.Байкаловка сорукка сылдьар сибэсииһэ этэ. Саҥа былаас үөрэхтээһиҥҥэ ыытар дьаһалларын олоххо киллэрсиигэ бэйэтинэн көхтөөхтүк кыттыбыта. Дьокуускайдааҕы педтехникуму бүтэрбитэ, салгыы саха эдэр ыччатын кытта Уркуускайдааҕы судаарыстыбаннай үнүбүрсүтүөтү бүтэрэн, нуучча тылын учууталын аатын ылбыта. Үөрэх наркоматыгар иниспиэктэрдээбитэ уонна учуобунньуктары оҥорууга ылсыһан үлэлээбитэ. Москубаҕа үөрэх кинигэлэрин бэлэмнээн эрэдээксийэлээһиҥҥэ сэрии иннигэр үлэлээбитэ. Аҕа дойду Улуу сэриитин маҥнайгы сылларыгар Москубаны өстөөхтөртөн көмүскээһиҥҥэ хорсуннук сэриилэспитэ, ыараханнык бааһыран дойдутугар эргиллэн, Үөрэх министиэрис­тибэтигэр үлэлээн барбыта. Онон Иннокентий Васильевич олоҥхо, болкулуор туһунан Аҕа дойду Улуу сэриитэ бүтүөр диэри куойатыгар-маҥкытыгар оҕустарбакка сылдьыбыт. Сэрии бүтээтин кытта МГУ-га фольклор секторыгар аспирантураҕа туттарсан киирбит уонна олоҕун уонна айымньылаах үлэтин олоҥхону үөрэтиигэ анаабыта. Ити кэмҥэ Г.У.Эргис уонна Г.М.Васильев сахаларга киэҥник биллэр фольклористар этилэр.

Киһитэ кини буолан, Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа буолан, Иннокентий  Васильевич кыһарҕаҥҥа киирбэтэҕэ. Баай матырыйаалы хомуйбута.

Иннокентий Васильевич научнай салайааччытынан оччолорго Сэбисэкэй Сойууска киэҥник биллэр фольклор түөрүйэтигэр биллэр үлэлэрдээх П.Г.Богатырев буол­бута. Научнай салайааччытын сүбэтинэн биллиилээх олоҥхоһут биир дойдулааҕа Д.М.Говоров «Мүлдьү Бөҕө» олоҥхотун дьүһүлгэннэрин (уобарастарын) ситимин чинчийэргэ үлэлэһэн барбыта. Олоҥхону олоҕо суох эрэпириэсийэлэммит биллэр сала­йааччы, суруналыыс, тылбаасчыт уонна уопсастыбанньык А.Ф.Бояров сурукка тиспитин П.А.Ойуунускай көҕүлээһининэн туспа кинигэнэн тахсыбытын саҥа сурукка-бичиккэ сыстан эрэр саха но­­руота үөрүүнэн ылыммыта. Ити кэмҥэ бу олоҥхоттон ордук тиэкис кинигэнэн тахсыбатаҕа. Аспирантураҕа научнай салайааччынан сылабаан норуоттарын үчүгэйдик билэр, Чехословакиянан, Болгариянан, Германиянан үлэлээбит, болкулуор түөрүйэтин бэркэ билэр Арассыыйаҕа аатырбыт бэрэпиэссэр үөрэнээччитэ МГУ бэрэпиэссэрэ П.Г.Богатырев анаммыта. Иннокентий Васильевич научнай салайааччытынаан торумнаан,  үөрэнэр кэмигэр эксээ­мэннэрин туттартаан, хандьыдаат диссэртээссийэтин торумнаан баран, дойдутугар төннөн кэлэн салгыы үлэтин суруйбута. Архыып матырыйаалларын билсибитэ. Дойдутугар оччолорго баар олоҥхоһуттары И.И.Говоровы, П.С.Олесовы, П.М.Охлопковы, И.И.Даниловы уонна да атыттары анаан көрсүбүтэ, Дьокуускай куоракка Г.С.Кычкины,  У.Г.Нохсооробу, Мэҥэ Хаҥаласка Н.И.Степа­новы-Нооройу, Аммаҕа Е.Е.Ива­нованы көрсөн үлэтигэр баай матырыйаалы хомуйбута. Саха фольклористарын аҕата Г.У.Эргис тэрийэн ыыппыт олоҥхоһуттар сэминээрдэригэр сылдьан, бу кэм биллэр олоҥхоһуттара П.П.Ядрихинскайы (Нам), И.М.Давыдовы, И.Е.Ого­чуяровы (Таатта)  көрсөн олоҥхолуулларын кытта билсибитэ.

Кыһалҕалар…

Кыһалҕатын кыһа­йан, И.В.Пухов научнай салайаач­чыта П.Г.Богатыревы кытта айым­­ньылаахтык үлэлии сырыттахтарына, бэлии­тикэнэн сибээстээн, Петр Григорьевич үлэтиттэн уһуллубута уонна атын сиргэ ыытыллыбыта. Киһитэ кини буолан, Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа буолан, Иннокентий Васильевич кыһарҕаҥҥа киирбэтэҕэ. Ол эрээри диссэртээс­сийэтин көмүскээһин тардыллыбыта, 1956 сыллаахха эрэ М.Горькай аатынан аан дойдутааҕы литэрэтиирэ институтугар көмүскүүр кыахтаммыта. Иккиһинэн, хандьы­даат үлэтин көмүскүүрүгэр бэлитиичэскэй өттүнэн «сэргэх» дьоннор «Мүлдьү Бөҕө» олоҥхоҕо  Ардьамаан-Дьардьамаан дьүһүлгэнигэр тоҥус бухатыырын дьүһүлгэнигэр норуоттар сыһыаннаһыыларыгар күлүк түһэрии баарын булбуттара, онуоха олоҕуран Д.М.Говоров олоҥхото бибилэтиэкэ пуондатыттан уһуллубута. Онтон И.В.Пухов хандьыдаат үлэтин көмүскүүрүн Саха сирин Суруйааччыларын сойууһун бырабылыанньата утарсыбыта уонна дириэктэр аатыгар сурук суруйбута. Оччотооҕу институт дириэктэрэ З.В.Гоголев Иннокентий Васильевиһы саба түһүүттэн көмүскээбитэ уонна ИМЛИ фольклор секторыгар үлэҕэ киирэригэр көмөлөспүтэ. Ол айдаан туһунан бэрэпиэссэр Н.Н.Тобуроков «Олоҥхо уонна политика» диэн бэртээхэй ыстатыйаны суруйан бэчээттэтэн турар.

Онон И.В.Пухов Москубаҕа ИМЛИ-гэ үйэ чиэппэрэ биллии­лээх фольклористары кытта айымньылаахтык үлэлээбитэ, олоҥхону атын түүр-монгол тыллаах норуоттар эпостарын тэҥнээн үөрэппитэ. Хандьыдаат буолар диссэртээссийэтин бэрт ситиһии­лээхтик көмүскээбитэ. Бииргэ үлэ­лиир кэллиэгэлэрин сүбэтинэн диссэртээссийэтигэр олоҕуран, «Якутский герои­ческий эпос олонхо» диэн монограапыйатын 1962 с. бэчээттэппитэ. Маныаха саха олоҥхотун сүрүн дьүһүлгэннэрин тиһигин киэҥник чинчийбитэ. Олоҥхо үөскээбит кэмэ родовой тутул сайдыытын үрдүк кэрдииһин – байыаннай демократия баһылаан эрэр кэмин көрдөрөрүн ыйбыта. Олоҥхо сахалар соҕуруу олорор эрдэхтэринэ, жанр быһыытынан чопчуламмытын, сүрүн поэтическай ньымалара, дьүһүлгэннэрэ (уобарастара) ол кэми арыйан көрдөрөллөрүн, олоҥхо архаическай төрүттээҕин олохтоон быһаарбыта уонна кини уобарастара ити кэм тыыныгар сөп түбэ­һэллэрин арыйан көрдөрбүтэ. Айыы уонна абааһы бухатыырдарын күрэстиилэригэр, кини уобарастарыгар олоҥхо сүрүн идиэйэтэ «айыы аймахтарын араҥаччылааһын, күн улуус­тарын көмүскээһин» буоларын быһаарбыта. Сахаттан бастакы эпосовед И.В.Пухов маҥнайгы дьоһуннаах үлэтигэр олоҥхо түөрүйэ боппуруос­тарын сөптөөхтүк быһаарбыта уонна олоҕун бүтэһик күннэригэр диэри билим ыстатыйаларыгар таба быһаарбыта. Кини кэнниттэн олоҥхоҕо анаан үлэлээбит эпосоведтар Н.В.Емельянов, В.М.Никифоров уонна да атыттар Иннокентий Васильевич үлэлэригэр туруор­бут санааларын тутуспуттара уонна эдэрдэр салгыы сайын­нарыахтара диэн эрэниэххэ сөп.

Научнай нэһилиэстибэтэ сөҕүмэр

И.В.Пухов аан дойдуга аатырар М.Горькай аатынан аан дойду литэрэтиирэтин институтугар  үйэ чиэппэрэ фольклор секторыгар таһаарыы­лаахтык үлэлээбитэ. Кэлин биллиилээх суруналыыс Д.И.Пухов биир дойдулаа­ҕын туһунан бэртээхэй ахтыы кинигэтин хомуйан таһаарбыта. Онно Ил Түмэн үлэһитэ аан дойдуга биллэр институт учуо­най сэкирэтээрэ А.И.Алиева, сектор сэбиэдиссэйэ НА чл.-корр. В.М.Гацак ахтыыларын киллэрбитэ. Улахан учуонайдар, Иннокентий Васильевич киһи да, учуонай да быһыытынан үрдүк култууралааҕын, киэҥ, дириҥ билиилээҕин, бэ­­йэтигэр ураты ирдэбиллээҕин бэлиэтээбиттэрин киһи астына, киэн тутта ааҕар, ханна да, хаһан да сахатын норуо­тун, кини олоҥхотун олус үрдүктүк өрө туппутун, сахатын түһэн биэрбэтэҕин, мэлдьи инники күөҥҥэ сылдьыбытын бииргэ үлэлээбит кэллиэгэлэрэ өрө тутан бэлиэтииллэр эбит. Ол курдук Иннокентий Васильевич ИМЛИ-гэ үлэ­лиир сылларыгар саха олоҥхотун атын норуоттар эпостарын тэҥнээн көрөн үөрэтиигэ аналлаах «Саяно-алтайский героический эпос» монографияны, академическай хомуурунньуктарга улахан, дириҥ ис хоһоон­ноох ыстатыйалары суру­йан таһаартарбыта. «Эпос народов СССР» сиэрийэҕэ алтайдар «Маадай Хара», биллии­лээх олоҥхоһут И.Г.Теплоухов-Тимофеев «Куруубай хаан­наах Кулун Куллустуур» олоҥхотун билим ирдэбиллэринэн бэчээккэ бэлэмнээн таһаарсыбыта. Иннокентий Васильевич суруйан хаалларбыт научнай нэһилиэстибэтэ сөҕүмэр баай, олоҥхо аан дойдуга биһирэммит кэмигэр үлэлэрэ суолталара бэрт улахан. Саха норуота кини үлэлэрин үрдүктүк тутар.

Василий Илларионов,
филологическай наука дуоктара, бэрэпиэссэр