«Белоруссияҕа сылдьыбыт бойобуой сырыыларбыттан»

Аҕа дойду сэриитин кыттыылааҕа Егоров Матвей Петрович ахтыытыттан быһа тардыы.

— Мин, Сунтаар улууһун  Түбэй Дьаархан нэһилиэгэр «Правда» колхозка бэрэссэдээтэллии сылдьан 1943 сыл от ыйыгар, Советскай Армияҕа ыҥырыллан барбытым. Бурят Монголиятааҕы Дарсаан чааһыгар үс ый тутууга үлэлээбитим. 1943 сыл сэтинньи ыйга Белоруссияҕа тиийэн Советскай Союз маршала К.К. Рокоссовскай хамандыырдаах  11 Белорусскай фронт 68-с дивизиятын 1262-с стрелковай полкатыгар киирбитим. Белоруссия киин куоратын Витебскайы босхолооһуҥҥа кыттыыны ылбытым. Байыаннай исписээлинэһим  автоматчик, ручной пулеметчик этэ.

Биһиги Сунтаартан, Ньурбаттан барыта сэттэ саха баар этибит. 1943 сыл ахсынньы ый бастакытыгар гитлеровскай талабырдьыттары кытары бастакы уоттаах кыргыһыыбыт этэ. Ити күн биир Сунтаар, биир Нюрба  икки саха уола бааһыран тахсыбыттарын көрбүтүм. Биир Сунтаар сахата бааһыран суох буолта. Икки күн алта км чугутан, сыһыы кирбэтигэр оҥоһуллубут аҕыйах дьиэлээх сиргэ немецтар оҥостубут элбэх землянкаларын ылбыппыт. Түүнүн ол землянкалар  хоммуппут. Сарсыныгар биһиги кимэн киирбиппит. Мин ручной пулеметчик торуойа этим. 1 пулеметчик эдэркээн нуучча уола этэ. Уолум биһиги бастаан «ураа» дии-дии  сүүрэн киирбиппит. Ротабыт сорох дьоно ойоҕолуу соҕус кэннибититтэн эмиэ «ураа» дии-дии сүүрэн киирбиттэрэ. Өстөөхтөр буулдьалара самыыр курдук кутуллан түспүтэ уонна снарядтар уордаах сиэмэх, кыыллыы орулуу-орулуу кэлэннэр буордаах хара буруонан бадылыйан эстэн бардырҕаабыттара. Биһигини өр-өтөр иннибит диэки ыыппатахтара. Өлүү-сүтүү сылбах курдук буолан барбыта. Снарядтар кэлэн түспүт оҥхоллоругар түспүппүт, сорохтор хаар үрдүгэр түспүт, охтубут этилэр. Мин уолум кылгас уочараннан ыта сыппыта. Арай соҕотох илиитин ыһыктан баһа хоҥкус гына түспүтэ, ону саба түһэн көрбүтүм немец буулдьата көмүскэтин дьөлө сүүрэн ааспыт этэ. Мин соҕотох буолан хаалан, сотору буола-буола немец буулдьата ыйылаан кэлэ-кэлэ дьукку солоон бэх дии тураллара. Ытыалаһыы мөлтөөн барбыта. Ол сыттахпына киһи ынчыга иһиллибитэ, саха ынчыгын курдуга. Мин бу ким ынчыктыыгын диэн ыйыттым. Ону Ньукулайбын диэн иһилиннэ. Өгдөс гынан көрбүтүм хаар үрдүгэр сытар этэ. Ону оҥхойго түһэр кыахтаах буоллаххына, түһэ оҕус диэн хаһыытастыбыт. Онон сиптээн сахалар ыйыталастыбыт, төрдүөн тыыннаах этибит. Сытар оҥхойбутугар уу туолан, улахан аҥаарбыт ууга сытар, ол этэ айылҕа кыһарҕана диэн. Икки өлөр-өлүү үтүрүйбүтэ. Ким да командалыыр киһи биллибэт этэ. Киэһэ хараҥа буолбута. Биһиги сахалар кэпсэттибит землянкаҕа тахсыахха диэн. Дэлби бөҕүөрэн хаалбыппыт, нэһиилэ оронон туран, Бөчөөхөп Хабырыыллыын, Матвеев Николайдыын икки өттүттэн санныбытыгар сүгэн таһаардыбыт. Немец буулдьата ньилбигин дьөлө сүүрэн ааспыт этэ. Землянкалары көрдөхпүт аайы бары сиҥнэн сытар этилэр. Арай биир землянка бүтүн этэ, онно киллэрдибит. Биир маҥан бараан сонноох, капитан киһи олороро уонна биһиги комбаппыт баар. Бииртэн биир утуу-субуу муһуннубут. Биһиги ротаттан сэттэ киһи тыыннаах хаалан кэллибит. Уоннааҕылар суохтар, сураҕын истибиппит ротабыт командира өлөр туруктаах ыараханнык бааһырбыт. Взвод командира уонна кыра командирдар биллибэт этилэр. Ол маҥан барааҥкалаах капитан дьаһайара. Биһиги аһаан дуомнаабыппыт кэннэ, эчэйбит  дьону хомуйарга дьаһал биэрбитэ. Плащ халаатынан иккилии буолан хомуйдубут. Сорохторбут киһини билбэт буолан, оттон сорохтор кыаммат буолан сытар этилэр. Мин Бөхөөчөптүүн уон биир киһини таһаардыбыт, атыттар эмиэ таһаардылар. Ахсаана биллибэт киһи өлбүт этэ. Бары сэрэхтээхтик төбөлөрүн  тутан тыынар дуу, суох дуу диэн иһиллээн көрөрбүт. Онтон салгыы өлбүт дьон сааларын-саадахтарын хомуйарга дьаһал биэртэ. Ахсаана биллибэт араас сэби-сэбиргэли хомуйбуппут. Биһиги бу түүнү траншеяҕа туран хам тоҥон туораатыбыт, күнүс уот оттон таҥаспытын ыатанан киһи-хара буоллубут.

Сахалар биһиги үс этибит, биир Ньурба Чаппандатын олохтооҕо Элиичээйэп Дмитрий тыыннаах эргиллэн кэлбитэ. Иккис Сунтаар Хаданыттан  Бөчөөхөп Гаврил, үһүс мин. Ити күн бүппүтэ. Биһиги траншеяҕа турдахпытына түүн хараҥаҕа биһиги солдаттарбыт кэлэннэр сырдырҕаччы хааман барыгылдьыһан ааспыттара, отур-ботур саҥарсаллара. «Бу норуоту туох иһин, ким манна охтордо» диэн саҥалар иһиллибиттэрэ. Дьон өлүгүн көрөн иһэн ити ааспыт дьон барахсаттартан төһөтө тыыннааҕын, төһөтө өлбүтүн ким билиэ баарай? Ити түүн бүтэн күнүһүгэр уоттаах кыргыһыы саҕаламмыта. Мин онно ойоҕоспунун ыараханнык бааһыран хаалбытым, мин кэннибэр Элгээйи киһитэ, Бөчөөхөп хаалбыттара. Миигин Смоленскайга, Москваҕа, Алтайскай кыраайга, Устажненнаҕа, госпиталга сытыаран аһарбыттара. Бүтэһигин Барнаул куоракка эмтээн үтүөрдүбүттэрэ. Мин табаарыһым Матвеев Николай Николаевич ити кырыктаах кыргыһыылартан ордон кыайыы кынаттанан, орден, мэтээл бөҕөнү иилинэн кэлэн төрөөбүт Сунтаарыгар кыайыылаахтык, хайҕаллаахтык үлэлээн кыыспыт кыһыл грамоталары ылан сылдьарыттан сүрдээҕин үөрэбин. Уонна ийэ дойдутун иһин уоттаах сэрии хонуутугар охтубут Бөчөөхөп Гаврил биһикки таһаарбыт дьоммутуттан эмиэ баар буолуохтара диэн бүтэйгэ үөрэ саныыбын. Ону сэргэ быйыл “Кыым” хаһыакка тахсыбыт Белоруссия киин куората Витебскай куорат элбэх этээстээх дьиэлэрэ дьэндэһэн түспүттэрин көрөн баран, элбэх киһи хаана тохтуулаах, эрэйдээх муҥнаах уоттаах кыргыһыы мин харахпар көстөргө дылы буолбута.

Биһиги ийэ дойдубут иһин советскай норуот иһин охсуһан, кыайыы-хотуу кынаттанан, төрөөбүт төрүт дойдубутугар, чөмчүүк маҥан төбөлөнөн олорорбутутан иккиһин төрөөн олорор курдук санаан үөрэбин.

Бэчээккэ бэлэмнээтэ Анетта Егорова